واکاوی ریشه‌های دال و ذال گراشی تا زبان پهلوی ساسانی

هفت‌برکه: این که زبان منطقه‌ی ما یکی از بازماندگان زبان فارسی میانه (یا پهلوی ساسانی) است، امروزه امری پذیرفته‌شده است. از طرفی دیگر، واضح است که این زبان با گویش‌ها و لهجه‌های مختلفش در شهرهای مختلف، دستخوش تغییرات زیادی شده است. در برخی گویش‌ها، آمیختگی این زبان با زبان فارسی معیار بسیار زیاد است، و در برخی گویش‌ها، کمتر. گویش گراشی است، بخصوص لهجه‌ی محله‌ی ناساگ، یکی از این گویش‌هاست که نزدیکی‌اش به زبان پهلوی ساسانی را حفظ کرده است. یکی از نشانه‌های این دست‌نخوردگی و قدمت، استفاده از صدای «ذال» به جای «دال» است.

این نکته‌ای است که مصطفی سعادت، استاد رشته ژنتیک دانشگاه شیراز، و کتایون نمیرانیان، استادیار زبانشناسی دانشگاه شیراز، در مقاله‌ی علمی‌شان با عنوان «ذال معجمه در گویش محله ناساگ شهر گراش» موشکافی کرده‌اند. این مقاله سه سال پیش در «فصلنامه ادبیات و زبان‌های محلی ایران» (نشریه علمی پژوهشی)، دورۀ جدید، سال ششم، شمارۀ سوم، پاییز ۱۳۹۹، صفحات ۷۳ تا ۸۵ چاپ شده است.

در بخش نتیجه‌گیری این مقاله می‌خوانیم: تبدیل حرف «ت» به «ذ» و آنگاه به «د» در طول عمر زبان فارسی، از «فارسی باستان» گرفته تا «فارسی دری» بارها در گویش‌ها و زبان‌های مختلف رخ داده است. در این پژوهش نشان داده شد که امروزه ذال معجمه در واژه‌های فراوانی از گویش محله ناساگ گراش (و همچنین در گویش لِمَزانی) وجود دارد. علاوه بر آن، نشان داده شد که اگر چه در اغلب موارد، ذال فارسی در میانه یا آخر واژه‌ها قرار گرفته و حرف ماقبل آن دارای حرکت است، اما می‌توان واژه‌هایی یافت که ذال معجم در ابتدای واژه یا پس از حرفی ساکن قرار گرفته باشد.»

در ۲۸ اردیبهشت‌ماه، روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، مروری کوتاه بر این مقاله خواهیم کرد. اصل مقاله را به فرمت پی‌دی‌اف می‌توانید از سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی (اینجا) و یا مستقیما از سایت هفت‌برکه (اینجا) دریافت کنید.

مقدمه: ذال معجمه چیست؟

سعادت و نمیرانیان در ابتدای مقاله، از میان تغییراتی که از زبان فارسی میانه یا پهلوی ساسانی تا زبان فارسی امروزی اتفاق افتاده است، بر تغییر حرف «ت» به «ذ» و در نهایت به «د» تمرکز می‌کنند. آنها می‌نویسند:

«هر زبانی در طول زمان، دستخوش تغییرات می‌شود. این تغییرات در جمعیت‌های مختلفی که به یک زبان سخن می‌گویند، همزمان و یکسان نیست. همین امر باعث به وجود آمدن گویش‌های مختلف از یک زبان می‌شود. استمرار تغییرات می‌تواند باعث زیاد شدن تفاوت دو یا چند گویش با یکدیگر شود تا جایی که به زایش زبان (یا زبان‌های) نوینی منجر شود (نک: بهار، ۲۲۷-۱۷۴ :۱ ،۱۳۸۲). زبانی که امروزه ما بدان سخن می‌گوییم، (زبان فارسی) زادە‌ی زبان پهلوی ساسانی  است. 

«واژه‌های بسیاری چون بات bat، گومبت gumbat، فرموتن farmutan، دیتن ditan، مانتن mantan، کرتن kartan از پهلوی ساسانی، در فارسی کنونی به ترتیب به صورت باد، دیدن، فرمودن، گنبد، ماندن و کردن تلفظ می‌شود. در سیر تکاملی چنین واژه‌هایی، حرف «ت» به «ذ» و سپس به «د» تبدیل شده است. به این «ذال» که مخصوص واژه‌های فارسی است، «ذال معجمه» یا «ذال فارسی» گفته می‌شود (احمد، ۱۹ :۱۳۵۰). برای تلفظ ذال و دال، قاعده‌ای وجود داشته که عبارت بوده است از اینکه اگر ماقبل آن ساکن و غیر حرف «عّله» (واو، الف، یا) باشد، دال، و در غیر این صورت ذال تلفظ می‌شده است. به این قاعده، واژه‌های گنبد، نمود، گشود و امثال آن را ذال تلفظ می‌کردند، یعنی گنبذ، نموذ، و گشوذ گفته می‌شده است.»

معرفی گراش و منابع گویش ناساگی

نویسندگان مقاله پس از معرفی کوتاهی از شهر گراش، به معرفی کتاب «فرهنگ لارستانی» از دکتر احمد اقتداری به عنوان منبع اصلی خود پرداخته‌اند:

«واژه‌های گویش «گراشی» به همراه واژه‌های سایر گویش‌های «لاری»، «اوزی»، «خوری»، «خنجی» و «بستکی» و شماری از روستاهای منطقه را احمد اقتداری در سال ۱۳۳۴ ش. جمع‌آوری کرده و در انتشارات فرهنگ ایران‌زمین به چاپ رسانده است. این  جمع‌آوری جزو اولین جمع‌آوری‌های گویش‌های ایرانی است. در این پژوهش، از واژه‌های جمع‌آوری‌شده در کتاب احمد اقتداری، استفاده شده است.»

این دو پژوهشگر برای نوشتن مقاله با پنج گویشور گراشی یعنی سکینه غفاری، زهرا فیروزی، محمدصادق سعادت، علی‌اصغر سعادت و محمدتقی جعفری نیز مصاحبه کرده‌اند و شیوه‌ی تلفظ ناساگی را از آنها پرسیده‌اند. سپس با اشاره به مجموعه ارزشمند «گنجینه‌ی گویش‌شناسی فارس» از عبدالنبی سلامی نوشته‌اند:

«سلامی در کتاب خویش به صراحت نوشته که دو محله گراش در یک نکته با هم اختلاف دارند و آن هم در واج d و z است؛ به طور مثال مصدر رفتن را ناساگی‌ها čeza می‌گویند، در حالی که بللئزی‌ها čeda تلفظ می‌کنند.»

در ادامه نیز نویسندگان مقاله به ارائه‌ی دو جدول از واژه‌ها می‌پردازند:

«شماری از واژه‌هایی که در محله ناساگ گراش مورد استفاده قرار می‌گیرد و در آنها «ذال فارسی» وجود دارد در جدول شمارۀ یک به ترتیب الفبای فارسی یادداشت شده است. در این جدول علاوه بر تلفظ واژه در گویش محله «ناساگ»، تلفظ واژه در محله «بللئز» گراش (که در اغلب موارد، مشابه تلفظ واژه در گویش لاری است) و همچنین معادل آن در فارسی معیار نیز یادداشت شده است.»

در جدول دوم نیز شماری از واژه‌ها که حرف «ذال» در ابتدای آنها به کار رفته، ارائه می‌شود. نویسندگان این را به عنوان یک نکته‌ی جالب در تحقیقشان مطرح می‌کنند: «در گویش محله ناساگ گراش، ذال معجمه در ابتدای برخی از واژه‌ها نیز می‌تواند قرار بگیرد.»

نتیجه‌گیری: حفظ زبان، حفظ هویت

نویسندگان در بخش نتیجه‌گیری، به شباهت میان تلفظ ناساگی و گویش لمزانی اشاره می‌کنند:

«جستجوی ما نشان داد که «ذال معجمه» در گویش «لمزانی» Lemazâni نیز وجود دارد. «لمزان» Lemazân مرکز بخش «مهران» از شهرستان بندرلنگه استان هرمزگان است. در گویش لمزانی، در واژه‌های متعددی «ذال فارسی» وجود دارد. بسیاری از این واژه‌ها از نظر معنی بین دو گویش محله ناساگ گراش و لمزان یکسان است و از نظر تلفظ نیز بسیار به یکدیگر شباهت دارد.»

مصطفی سعادت و کتایون نمیرانیان، نویسندگان این مقاله، به عنوان نتیجه‌گیری می‌نویسند:

«این پژوهش نشان داد که در حال حاضر، گویشوران محله ناساگ گراش، واژه‌های فراوانی را با ذال معجمه به کار می‌برند. جالب توجه این است که حتی در چند دهه‌ی گذشته که توسعه وسایل ارتباط جمعی باعث از بین رفتن بسیاری از خصوصیات گویش‌های محلی  شده است، گویشوران محله ناساگ گراش در پاسداری از این واژه‌ها کوشش کرده‌اند و حفظ آن را با حفظ هوّیت محله‌ای خود در ارتباط می‌دانند.»