بررسی علمی شصت گویش زبان اچمی، از کوهچنار تا دیر بوشهر

هفت‌برکه: کتاب «درآمدی بر شصت گویش زبان اچمی» نوشته‌ی سید قطب‌الدین موسوی، پژوهشگر زبانشناسی، منتشر شد.

«درآمدی بر شصت گویش زبان اچمی: بررسی منتخبی از پارامترهای رده‌شناختی در زبان اچمی» نام کامل کتاب موسوی است که در ۲۸۰ صفحه، با قیمت ۱۵۰ هزار تومان توسط انتشارات نسیم بادگیر به بازار کتاب عرضه شده است. در این کتاب شصت گویش مختلف زبان اچمی در شهرستان‌های شیراز، کوهچنار، کازرون، خنج، جویم، اوز، گراش، لارستان، بستک، بندرلنگه، بندر خمیر، حاجی‌آباد، گاوبندی، مهر، لامرد و دیر بر اساس پارامترهای رده‌شناسی بررسی شده است.

سید قطب‌الدین موسوی، ۴۳ساله، کارشناس ارشد زبانشناسی، زاده‌ی رستاق از توابع شهرستان بندرلنگه است و به معلمی زبان انگلیسی اشتغال دارد.

موسوی در گفتگو با هفت‌برکه می‌گوید: «این پژوهش از دی‌ماه سال ۱۳۹۶ تا تیرماه ۱۴۰۱ طول کشید و طی این مدت با ۴۲۰ گویشور مختلف آقا و خانم جهت مستندسازی گویش آنها به صورت حضوری یا تلفنی گفتگو کردم.» او در مورد محتوای کتاب نیز می‌گوید: «این اولین کتاب چاپ‌شده‌ی من و در راستای پایان‌نامه‌ دانشگاهی‌ام در ارتباط با کارشناسی ارشد زبانشناسی است. در پایان‌نامه، به صورت خیلی مفصل روی زبان روستای خودم رستاق کار کردم و همه‌ی ۲۴ پارامتر رده‌شناختی را که محمد دبیر مقدم در کتاب «رده‌شناسی زبان‌های ایرانی» معرفی کرده است، بررسی کردم. اما در این کتاب، تصمیم گرفتم کار جامع‌تر و ماندگارتری بر روی همه‌ی گویش‌های این زبان انجام بدهم. به همین دلیل تنها ۹ پارامتر را انتخاب کردم که زبان ما را از زبان فارسی متفاوت می‌کند و این پارامترها را با مصاحبه با گویشوران ۶۰ سکونت‌گاه اچمی‌زبان‌ها بررسی کردم.»

به گفته‌ی موسوی، این مولفه‌ها شامل نوع حرف اضافه، توالی هسته اسمی و بند موصولی، توالی فعل و گروه حرف اضافه‌ای، توالی فعل و قید حالت، توالی فعل خواستن و فعل بند پیرو، توالی فعل اصلی و فعل کمکی در مفهوم توانستن، توالی بند منفی‌ساز و ستاک، توالی ادات استفهام و جمله، و توالی فعل و فاعل است.

سکونت‌گاه‌های اچمی‌زبان‌هایی که گویش آنها در این کتاب بررسی می‌شود بدین شرح است: ۱. نودان، ۲. دوسیران، ۳. سمغان، ۴.دیکانک (هر چهار سکونت‌گاه از توابع شهرستان کوهچنار)؛ ۵. مهبودی (از توابع کازرون)؛ ۶. شکفت، ۷. کره‌بس، ۸. سبوک (هر سه از توابع شیراز)؛ ۹. خنج (مرکز شهرستان خنج)؛ ۱۰. کاریان، ۱۱. بلغان، ۱۲. جویم (هر سه از توابع شهرستان جویم)؛ ۱۳. گلار، ۱۴. کوره، ۱۵. بیدشهر، ۱۶. فیشور، ۱۷. کهنه، ۱۸. اوز (از شهرستان اوز)؛ ۱۹. گراش، ۲۰. ارد، ۲۱. فداغ (از توابع شهرستان گراش)؛ ۲۲. لار، ۲۳. لطیفی، ۲۴. خور، ۲۵. عمادشهر، ۲۶. گاوبست، ۲۷. دهکویه، ۲۸. بنارویه، ۲۹. هرمود مهرخویی، ۳۰. کرمستج، ۳۱. زاهد محمود (از توابع شهرستان لارستان)؛ ۳۲. مردنو، ۳۳. فتوییه، ۳۴. بستک، ۳۵. زنگارد، ۳۶. دهنگ، ۳۷. کوخرد، ۳۸. کوهیج، ۳۹. جناح، ۴۰. هنگوییه (از توابع شهرستان بستک)؛ ۴۱. رستاق، ۴۲. گزیر، ۴۳. کوی بلوکی، ۴۴. لمزان، ۴۵. پدل (از توابع شهرستان بندرلنگه)؛ ۴۶. رویدر (از توابع شهرستان بندر خمیر)؛ ۴۷. تارم، ۴۸. گهکم (از توابع شهرستان حاجی‌آباد)؛ ۴۹. بوچیر، ۵۰. هشنیز، ۵۱. بهده، ۵۲. گاوبندی، میلکی، فومستان، ۵۳. دشتی، ستلو، ۵۴. کشکنار (از توابع شهرستان گاوبندی)؛ ۵۵. اسیر (از توابع شهرستان مهر)؛ ۵۶. خشت، ۵۷. اشکنان، ۵۸. اهل، ۵۹. کال (از توابع شهرستان لامرد)؛ ۶۰. بردستان (از توابع شهرستان دیر).

برخی از زبانشناسان معتقدند زبانی که مردم منطقه به آن صحبت می‌کنند، یک «گویش» از زبان فارسی محسوب می‌شود. اما موسوی با کسانی هم‌عقیده است که زبان منطقه را یک «زبان» مستقل از زبان فارسی می‌دانند. او در مورد استفاده از عنوان «زبان» به جای «گویش» می‌گوید: «اختلاف سلیقه در این زمینه زیاد است. اما به اعتقاد من، ساختار زبان ما از فارسی متفاوت است. اساس زبان بر فهم متقابل است. وقتی ما با نفر مقابل‌مان با استفاده از یک زبان فهم متقابل نداشته باشیم، پس دو گونه‌ی زبانی متفاوت است. مثلا وقتی من از رستاق و شما از گراش با زبان اچمی صحبت می‌کنیم، حرف همدیگر را کاملا می‌فهمیم، چون ما از یک خانواده‌ی زبانی هستیم ولی از دو گویش متفاوت. ولی اگر یک فارسی‌زبان به صحبت ما گوش بدهد، محال است که دقیقا متوجه شود چه می‌گوییم. پس بله، زبان ما با زبان فارسی هم‌خانواده است، ولی زبان متفاوتی است.»

موسوی در مورد دلیل انتخاب نام «اچمی» برای این زبان نیز توضیح می‌دهد: «دلیل این نامگذاری در متن کتاب به تفصیل ذکر شده است و در اینجا به طور خلاصه می‌توان گفت که دلیل انتخاب نام اچمی برای این زبان خیلی ساده است: «مردم خودشان این نام را به کار می‌برند.» به موجب قواعد نوین زبانشناسی، دیگر چیزی به عنوان «تجویز» نداریم و هیچ زبانشناسی حق ندارد به گویشوری بگوید که این اسم را برای زبان مادری‌تان به کار ببرید یا نبرید. اولین پرسشی که پژوهشگر زبانشناسی از گویشور می‌پرسد این است که اسم زبان شما در گویش محلی خودتان چیست؟ بیشتر مردم جواب می‌دهند زبان ما اچمی است و  اکثریت مردم از واژه اچمی استفاده می‌کنند. چرا ما باید نام دیگری را تحمیل بکنیم؟ مثلا دوستان در کوهمره واقع در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز، می‌گویند اسم زبان ما کوهمره‌ای است. این را هم در کتاب ذکر کرده‌ام که نام این زبان «کوهمره‌ای» است اما بر اساس این ۹ مولفه که من بررسی کرده‌ام، شاکله‌ی دستوری زبانی‌شان مثل زبان ماست.»

موسوی درباره‌ی منابع پژوهش نیز می‌افزاید: «در این مدت پنج سال که صرف تالیف کتاب کرده‌ام، علاوه بر کارها و فعالیت‌هایی که ذکر آن گذشت، ۵۷ کتاب و رساله به زبان فارسی که همه در ارتباط با زبان‌شناسی است و همچنین ۱۶ کتاب تالیف زبان‌شناسان خارجی به زبان انگلیسی را مورد مطالعه و توجه قرار داده‌ام. فهرست منابع فارسی و لاتین فوق‌الذکر در انتهای کتاب ذکر شده است.»

این کتاب در هفته‌های آینده در کتابفروشی‌های منطقه عرضه خواهد شد. علاقه‌مندان به تهیه‌ی کتاب می‌توانند با شماره‌ی ۰۹۱۷۹۴۷۲۸۲۱ از طریق واتساپ با نویسنده تماس بگیرند.