هفت‌برکه: پیش از این در چند گزارش و مصاحبه، سرنوشت طرح تفصیلی در گراش بررسی شده است (در این صفحه بخوانید). اکنون حسین ناصری، دانشجوی کارشناسی شهرسازی، در این مقاله‌ی نسبتا بلند به توضیح اهمیت، کارکرد و سابقه‌ی این دو طرح می‌پردازد.
حسین ناصری:
مقدمه‌ای بر سابقه و اهداف طرح‌ها
سابقه‌ی تهیه‌ی طرح‌های جامع و تفصیلی در ایران به سال‌های ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ و تصویب آنها به حدود سال‌های ۱۳۴۶-۱۳۴۷ می‌رسد. در این سال‌ها، اولین طرح‌های جامع شهری برای شهرهای بزرگ کشور تهیه شد. از سال ۱۳۶۴ به بعد، این طرح‌ها با اهداف و محتوای مطالعاتی جدید تحت عنوان «طرح‌های جامع یا توسعه و عمران، حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها» مطرح شده و تهیه چنین طرح‌هایی در نقاط مختلف شهری کشور آغاز گشته است. اصول و مبانی مورد نظر در این طرح‌ها به قرار زیر است:
– هماهنگی یا سیاست عدم تمرکز و در نظر گرفتن نقش سازمان‌های محلی و شوراها در جریان تصمیم‌گیری‌های مربوط به فعالیت‌های عمرانی در سطح شهر، شهرستان و استان.
– ضرورت استقلال و خودکفایی شهرداری‌ها و نهادهای محلی در زمینه برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های عمرانی شهر.
– تاثیر‌گذاری نظام‌بخشی مختلف و در نظر گرفتن روابط متقابل بخش‌ها و عوامل موثر در توسعه و عمران شهر.
– ضرورت بررسی و شناخت خصوصیات شهر و حوزه نفوذ آن، به صورت یکپارچه و با در نظر گرفتن روابط متقابل شهر و آبادی‌های اطراف.
– ضرورت ارتباط برنامه‌ریزی شهری با سطوح بالاتر برنامه‌ریزی- منطقه‌ای و ملی.
– واقع‌گرایی طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی و در نظر گرفتن امکانات و توان‌های موجود.
– ضرورت پویایی و قابلیت انعطاف طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی شهر.
– تاثیر قوانین و مقررات موجود در چگونگی برنامه‌ریزی‌های توسعه و عمران شهر.
– انجام مطالعات، به صورتی که مستقیما و مشخصا بر تجزیه تحلیل‌ها، نتیجه‌گیری‌ها و پیشنهادهای ارائه شده موثر واقع شود. (۲)
در ادامه به تشریح هر یک از طرح‌های جامع و تفصیلی می‌پردازیم.
طرح جامع
جامع در لغت به معنی جمع‌کننده، گردآورنده، تمام، کامل و مانند اینها آمده است (دهخدا، ۱۳۷۲-ب: ۶۴۷۵). شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برای طرح جامع این تعریف را ارائه کرده است: «طرح جامع شهر عبارت است از طرح بلندمدتی که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی‌های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (پایانه) و فرودگاه‌ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی، مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت‌های مربوط به آنها تعیین می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد پیش گفته و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد. طرح جامع شهر برحسب ضرورت، قابل تجدیدنظر خواهد بود» (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۷۹: ۱۰۹).
اسماعیل شیعه در کتاب «مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری» تعریف ساده‌تری از طرح جامع ارائه می‌دهد: «طرح جامع شهری، به منظور تدوین برنامه و تعیین جهات گسترش شهر و تامین نیازمندی‌های آن بر مبنای پیش‌بینی‌ها و اهداف توسعه شهری، تهیه می‌شود. طرح جامع، بیشتر در مورد شهرهای بزرگ و یا شهرهایی که بیش از ۲۵۰۰۰ نفر جمعیت دارد، به اجرا درمی‌آید.»
«طرح جامع، عبارت است از برنامه‌ای که به صورت راهنما عمل کند. در حقیقت، طرح جامع را می‌توان برنامه‌ای دانست که خط مشی اصولی و کلی سیاست‌های شهری را تعیین می‌کند. از طرف دیگر، طرح جامع را می‌توان تلاشی در انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست. روش مطالعه و انجام یک طرح جامع شهری، عبارت از مطالعه وضع موجود، تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری از وضع موجود، تعیین هدف‌ها و اولویت‌ها، انجام پیش‌بینی‌های لازم، ارائه طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری و اجرای آنها می‌باشد. سازمان تهیه‌کننده طرح جامع شهری، وزارت مسکن و شهرسازی است.»
به نوشته‌ی اسماعیل شیعه، انجام مطالعات و تهیه طرح‌ها و برنامه‌های توسعه‌و‌عمران یا جامع شهر و حوزه آن، شامل مراحل زیر است:
۱. بررسی کلی و مطالعات منطقه‌ای
۲. بررسی و شناخت حوزه نفوذ
۳. بررسی و شناخت وضع موجود شهر
۴. تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسی‌ها
۵. تهیه طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی شهر و حوزه نفوذ آن
شکل ۱- نمونه طرح جامع شهری کوچک: طرح جامع شهر یاسوج
ماخذ: آمود، ۱۳۸۲
طرح جامع در خارج از ایران
انجمن شهرسازی آمریکا طرح جامع را اینگونه تعریف می‌کند: «طرح جامع، بیان رسمی به کار گرفته شده به وسیله مقام قانونی حکومت محلی برای توسعه و حفاظت در آینده است. این طرح اهداف را مشخص می‌سازد، وضعیت موجود و گرایش‌ها را تحلیل می‌کند، و چشم‌اندازی از ویژگی‌های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را در سال‌های آتی مشخص می‌سازد و تصویر می‌کند. سیاست‌ها و راهنمایی‌های مورد نظر برای اجرای آن چشم‌انداز را جمع بندی می‌نماید.» این انجمن در مورد افق طرح جامع نیز می‌گوید: «طرح جامع، آینده درازمدت جامعه را نشان می‌دهد و افق آن نیز ۲۰ سال و حتی بیشتر است.» (انجمن شهرسازی آمریکا، ۱۳۸۶: ۱۷).
طرح جامع که گاهی برنامه توسعه و عمران نیز نامیده می‌شود، کلیه حوزه‌ها و بخش‌های سازنده فرم و عملکرد واحد شهر را شامل می‌گردد و در واقع برنامه‌ای کلی و همه‌جانبه و یکپارچه است. این طرح معمولا در سطوح و دوره‌های جغرافیایی مختلفی-شامل: سطح ملی، منطقه‌ای و ناحیه‌ای و محلی-تهیه می‌گردد. با فهمی که از طرح جامع وجود دارد، در عمل واژه‌هایی مانندmaster plan و general plan نیز در برخی مواقع به جای comprehensive plan به کار می‌رود (سیف‌الدینی، ۱۳۸۱: ۸۸-۸۹).
بسیاری از مردم معتقدند که طرح جامع فقط با کاربری زمین سروکار دارد و در نهایت به صورت قطعی به منطقه‌بندی و قوانین آن می‌پردازد. طرح جامع باید سطح وسیعی از چنین اطلاعاتی را پوشش دهد و باید کلیه عوامل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را که با زندگی جامعه سروکار دارد، در نظر بگیرد (Eisner,1993: 241). طرح جامع باید آینده‌نگر باشد و نیازها و خواست‌های جامعه را پیش‌بینی کند. طرح جامع باید اصول کلی را که برای تهیه طرح‌های خاص مورد نیاز است، تدوین کند و به تهیه برنامه بودجه‌ریزی اجرای آنها بپردازد. برنامه برای اینکه جامع باشد، باید مردمی نیز باشد و پیشنهادهای آن از جانب مردم مورد حمایت قرار گیرد (Eisner,1993: 241).
نه برنامه‌ریزی جامع موضوع پیچیده‌ای است و نه طرح جامع. طرح جامع باید به این موارد بپردازد: ساختار فیزیکی شهر یا محیط مورد برنامه‌ریزی، اندازه روند توسعه، تعیین اهداف کلان و خرد برای تغییرات و رشد آینده، پیشنهادهایی برای حفظ و ارتقای سلامتی و بهداشت، تعلیم و تربیت (آموزش)، رفاه عمومی، پیشنهادها و سیاست‌های خاص، ترسیم گرافیکی که برنامه را نشان می‌دهد و استانداردهایی برای تضمین آنها (Eisner,1993: 242).
شکل ۲- نمونه‌ای از طرح جامع، با تاکید بر نقشه کاربری زمین: طرح جامع شهر وست لین
ماخذ: google image, 2007
طرح تفصیلی
تفصیلی در لغت به معنی مفصل و مشروح است و در مقابل اجمالی و کلی و مختصر قرار می‌گیرد. به بیان دیگر، به هرچیزی که به‌طور فصل فصل، جدا جدا، با دقت و بیان طولانی و مشروح آورده شود، تفصیلی گویند (دهخدا، ۱۳۷۲ـالف: ۶۰۰۶).
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران طرح تفصیلی را اینگونه تعریف کرده است: «طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محله‌های مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها، وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویت‌های مربوط به مناطق بهسازی، نوسازی و توسعه، و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌گردد» (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۷۹: ۱۰۹-۱۱۰).
سیف‌الدینی در توضیح طرح تفصیلی می‌نویسد: «این طرح‌ها به دنبال طرح‌های جامع و به‌منظور انجام برنامه‌های اجرایی تصویب شده در آن تهیه می‌شوند. بدین ترتیب، این گونه طرح‌ها، اجرایی‌تر از طرح‌های جامع‌اند و از حد راهبرد نیز فراتر هستند» (۱۳۸۱: ۱۲۹).
مصطفی بهزادفر توضیح ساده‌تری در مورد تفاوت طرح جامع و تفصیلی ارائه می‌کند: «برای فهم بهتر طرح تفصیلی و تمایز آن با سایر طرح‌ها می‌توان به دو نکته اشاره کرد. نکته اول همانی است که در سطرهای پیشین اشاره شد، یعنی طرح تفصیلی حالت تدقیق شده، جزءتر و به اجرا نزدیک شده‌ی طرح جامع است. نکته دوم به مصداق‌های موردی تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی مربوط می‌شود. معمولا با توجه به بزرگی و کوچکی شهرها، مقیاس طرح جامع از ۵۰۰۰/۱ تا ۲۰۰۰۰/۱ متغیر است. اما مقیاس طرح تفصیلی ۲۰۰۰/۱ است.
«طرح جامع مبنای تصمیم‌گیری‌های کلان درباره کالبد شهر، نظیر تشخیص حوزه کاربری‌های اصلی، جهات و محورهای توسعه و محدوده کلی شهر است. اما طرح تفصیلی مبنای تصمیم‌گیری درباره اجزای واحدهای انواع کاربری‌ها، تمایز کلی پلاک‌ها و تمایز کلی (البته غیراجرایی) بر و کف، و همچنین اعمال ضوابط ساختمانی و معماری و شهرسازی است. طرح تفصیلی مبنای تهیه طرح‌های اجرایی است که معمولا با مقیاس‌های بزرگ‌تری (بالای) تهیه می‌گردند.»
اسماعیل شیعه در مورد مراحل تهیه طرح تفصیلی اینگونه می‌نویسد: «طرح تفصیلی در حقیقت، تنظیم برنامه‌های مفصل و انجام اقدامات جزءبه‌جزء در مناطق و محله‌های شهری و طراحی آنها است. طرح تفصیلی شامل چهار مرحله به قرار زیر است:
– مرحله بازشناسی.
– مرحله تثبیت برنامه‌ها و طرح‌های اجرایی.
– مرحله تشخیص و تعیین اولویت‌ها.
– مرحله انجام و اجرای محتوای طرح و کاربرد اراضی.
شکل ۳- نمونه طرح تقصیلی شهری کوچک: بخشی از طرح تفصیلی یاسوج
ماخذ: آمود، ۱۳۸۵
شکل ۴- نمونه طرح تفصیلی شهری بزرگ (فرامیانی): بخشی از طرح تفصیلی شهر زنجان
ماخذ: آرمانشهر، ۱۳۸۶
شکل۵- نمونه طرح تفصیلی در منطقه‌ای از یک کلان شهر: بخشی از طرح تفصیلی منطقه ۲۲ تهران
ماخذ: آرمانشهر، ۱۳۷۸
مآخذ:
۱) بهزادفر، مصطفی (۱۳۹۴)؛ «طرح‌ها و برنامه‌های شهرسازی»، تهران، نشر شهر.
۲) شیعه، اسماعیل (۱۳۹۵)؛ «مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری»، تهران، نشر دانشگاه علم و صنعت ایران.
