هفت‌برکه: هشتم آبان‌ماه روز پدافند غیر عامل است، و پنجم تا دوازدهم آبان‌ماه هفته‌ی گرامی‌داشت آن. به همین مناسبت، جلال ایزدی، کارشناس فوریت‌های پزشکی و مدیر بحران و پدافند غیر عامل دانشکده علوم پزشکی گراش، درباره‌ی تعریف، اهمیت و رویکردهای اصلی پدافند غیر عامل مطلبی نوشته و با مثال‌هایی واضح، نقش آن را در تامین امنیت زندگی روزمره‌ی شهروندان روشن کرده است. این مطلب در سایت دانشکده علوم پزشکی منتشر شده و اکنون در هفت‌برکه بازنشر می‌شود.
جلال ایزدی: عنوان «پدافند غیر عامل» احتمالاً بسیاری را یاد مفاهیم صرفاً نظامی و دفاعی می‌اندازد. به ویژه اصطلاح «پدافند» معنایی کاملاً نظامی را به ذهن متبادر می‌کند. این در حالی است که پدافند غیر عامل اصطلاحی است که دقیقاً با هدف تفکیک اقدامات نظامی از اقدامات غیرنظامی وضع شده است.
در تعریف پدافند آمده است: «دفع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی به اهداف.» پدافند به دو بخش تقسیم می‌شود: ۱- پدافند عامل؛ ۲-پدافند غیر عامل. پدافند عامل عبارت است از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و به‌کارگیری جنگ‌افزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی دشمن. در مقابل، پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که مستلزم به‌کارگیری جنگ افزار نیست ولی با اجرای آنها می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نمود و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
به عبارت دیگر، مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌گردد، پدافند غیر عامل نام گرفته است.
اهمیت پدافند غیر عامل
امروزه تهدیدات علیه کشور شکل‌بندی کاملاً جدیدی پیدا کرده و به شدت متنوع شده است. این تهدیدات حتی به حوزه‌هایی که تا پیش از این صرفاً به عنوان بخشی از زندگی روزمره در نظر گرفته می‌شد، سرایت کرده است. حیاتی‌ترین منبع یک کشور، منابع انسانی آن است و حفظ سلامت جسم و روح انسان‌های یک جامعه از مهم‌ترین راهبردهای هر کشور است. با توجه به این نکته، دشمن به طرق مختلف و در حوزه‌های مختلف، آسیب زدن به مردم و ایجاد نارضایتی در بین آنها را در دستور کار خود قرار داده است.
موضوع پدافند غیر عامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار است و در طول تاریخ همیشه جزء مهمی از زندگی بشر بوده است زیرا اقدامات دفاعی انسان سبب دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان می‌شود. اما چگونگی دفاع به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد و انسان‌ها در دوران حیات خود بهترین راه دفاع را در وضعیت‌های متفاوت در مقابل تهاجم دشمنان انتخاب و آن را به کار می‌برند. در این ارتباط اقدامات دفاعی انسان همیشه با استفاده از سلاح و تجهیزات جنگی صورت نگرفته، بلکه در موارد زیادی، انسان برای دفاع شیوه‌هایی را به کار برده که سلاح و تجهیزات جنگی در آن نقشی نداشته است.
انسان‌های طبیعی اولیه از مامن‌های طبیعی مثل غارها و پوشش درختان استفاده می‌کردند. با شکل‌گیری تمدن‌های اولیه، استفاده از برج و خندق و دروازه‌های محکم متداول شد. برای مثال در جنگ خندق، مسلمانان به فرماندهی رسول گرامی اسلام (ص)، به پیشنهاد سلمان فارسی، در اطراف مدینه خندقی حفر کردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور نمایند. تمام اینها در واقع نمونه‌هایی از استفاده موثر از پدافند غیرعامل است.
هشت رویکرد اصلی در پدافند غیر عامل
به طور کلی، مفهوم پدافند غیر عامل این است: در مرحله اول، در مقابل اقدامات شناسایی و تهاجمی دشمن دیده نشویم؛ در مرحله دوم، اگر دیده شدیم، شناخته نشویم؛ در مرحله سوم، اگر شناخته شدیم مورد هدف قرار نگیریم یا به راحتی مورد هدف قرار نگیریم؛ در مرحله چهارم، اگر مورد هدف قرار گرفتیم، آسیب نبینیم و یا حداقل آسیب را ببینیم؛ و در مرحله پنجم، اگر آسیب دیدیم، بتوانیم به سرعت فعالیت‌ها را از سر بگیریم.
بدین ترتیب، هشت رویکرد اصلی در پدافند غیر عامل وجود دارد که عبارتند از:
۱- پدافند عمومی: مقاوم‌سازی در برابر تهدیدات نظامی، که با انجام یک سری اقدامات عمومی همراه است (مثل یافتن پناهگاه و…)
۲- پدافند سایبری: پدافند سایبری شامل هر نوع هک و نفوذ نیست، بلکه به تهدیدی گفته می‌شود که مستلزم مقابله با دشمنِ سازمان‌یافته در حوزه‌های سایبری است.
۳- پدافند زیستی: در شش حوزه فعالیت دارد: انسان، دام، غذا، آشامیدنی، محیط زیست و کشاورزی. این پدافند تهدیدات عاملانه‌ی مهندسی شده و عمدی زیستی را بر علیه کشور مدیریت و کنترل می‌کند.
۴- پدافند پرتویی: دفاع و صیانت از مردم در برابر هر نوع حادثه هسته‌ای. این نوع حادثه هسته‌ای می‌تواند نشت نیروگاه باشد، یا اقدام تروریستی گروهی در نزدیکی مراکز هسته‌ای و یا تهدیدات نظامی هسته‌ای.
۵- پدافند شیمیایی: حوادث زیرساخت‌های شیمیایی کشور را باید کنترل و مدیریت کرد و در ساخت آنها نگاه مهندسی اعمال کرد، به شکلی که بتوان آسیب‌پذیری را در ذات طرح کاهش داد.
۶- پدافند کالبدی یا فنی: حذف اثر تهدید بر همه زیرساخت‌های کشور با نگاه فنی و مهندسی و رویکرد حفاظت در برابر تهدیدها.
۷- پدافند اقتصادی: مجموعه‌ای از اقدامات اقتصادی که به پایداری در حوزه اقتصاد منجر شود.
۸- پدافند مردم-محور: شامل صیانت از مردم در برابر حوادث، مخصوصاً جنگ، کمک به تامین نیازمندی‌های مردم، کمک به طراحی و اسکان و امنیت مردم.
پدافند غیر عامل، عامل امنیت روزمره
می‌توان مسئله را از این جنبه مطرح کرد که مردم هر روز صبح که فعالیت خود را آغاز می‌کنند با طیفی از فعالیت‌ها درگیر هستند که بی آنکه خود بدانند، سازمان پدافند غیر عامل در حال صیانت از آنها در آن حوزه است. وقتی مردم از تلفن‌های هوشمند خود استفاده می‌کنند، پدافند سایبری مراقب آنهاست. وقتی مردم غذا می‌خورند، پدافند زیستی مراقب آنهاست که در معرض تهدید حیاتی قرار نگیرند. وقتی مردم از کنار تاسیسات بزرگ عبور می‌کنند، می‌توانند مطمئن باشند که آن تاسیسات و ساختمان‌ها توسط پدافند کالبدی ایمن‌سازی شده‌اند. هنگامی که مردم مشغول کسب‌وکار روزمره هستند، پدافند اقتصادی آنها را در مقابل سوء استفاده و دست‌اندازی دشمن مصون کرده است.
بسیاری از خوانندگان به یاد دارند که چندی پیش در چندین استان کشور، خبر پیدا شدن قرص‌های مشکوک در بسته‌های کیک و بیسکویت سروصدایی به پا کرد. این یک مثال واضح از حمله در حوزه زیستی و مواد غذایی است و مقابله با آن یکی از اهداف پدافند غیر عامل است تا عوامل را شناسایی کند و به مردم هشدار و آگاهی لازم را بدهد.
در حوزه‌ی پیشگیری نیز مثال‌های فراوانی را می‌توان ذکر کرد. در واقع بسیاری از اقداماتی را که ارگان‌های مختلف از جمله فرمانداری، شهرداری، جهاد کشاورزی، اداره محیط زیست و … برای آمادگی در مقابل بحران و شناسایی تهدیدات و آسیب‌ها انجام می‌دهند، می‌توان در حیطه‌ی پدافند غیر عامل جای داد.
در حوزه‌ی کالبدی نیز می‌توان از دانشکده علوم پزشکی مثال‌های زیادی ذکر کرد، از جمله اقداماتی که در بحث سازه‌ای و مقاوم‌سازی انجام گرفته است؛ یا تعبیه‌ی مولد اضطراری برق جهت قطعی برق در زمان بحران؛ یا ذخیره‌ی آب در مخزن حفاری‌شده و …
به طور خلاصه، حوزه‌های فراوان دیگری نیز در زندگی روزمره وجود دارد که مرتباً در معرض تهدید دشمن قرار دارد و در نتیجه جزو ماموریت‌های جاری سازمان پدافند غیر عامل است.
پدافند غیر عامل و کرونا
در ماه‌های اخیر نیز شیوع ویروس کرونا منجر به فعالیت بسیار زیادی از سوی پدافند غیر عامل شد. تهیه‌ی اقلام بهداشتی (ماسک، دستکش، مایع ضد عفونی و…) در ابتدای شیوع ویروس یکی از حیاتی‌ترین اقدامات ممکن بود که باید به طرق مختلف انجام می‌گرفت. اما در کنار این ضرورت، تهدیدهایی نیز به وجود آمد که مقابله با آن نیز به عهده پدافند غیر عامل بود.
برای مثال، گروهی از خرابکاران اقدام به توزیع الکل متانول به عنوان الکل ضد عفونی‌کننده در گراش کردند. در حالی که الکل متانول سمی است و حتی از راه پوست بخصوص پوست آسیب‌دیده جذب بدن می‌شود. با اطلاع پدافند غیر عامل دانشکده، هشدار و اطلاع‌رسانی لازم به مردم داده شد که از مصرف این ماده خودداری کنند و آن گروه خرابکار نیز توسط بسیج دستگیر شد.
از سویی دیگر، انواعی از مواد ضد عفونی در سطح شهر فروخته می‌شد که حاوی الکل نبود و در واقع هیچگونه خاصیت ضدعفونی نداشت. فروش این محصولات سود زیادی برای واردکنندگان داشت، اما خطر شیوع ویروس را بیشتر می‌کرد، چون مردم تصور می‌کردند که این مواد می‌تواند آلودگی به ویروس را از بین ببرد و در نتیجه ناخواسته باعث انتشار بیشتر آن می‌شدند.
به طور خلاصه، با یک تحقیق در مورد شیوع ویروس کرونا می‌توان مشاهده کرد که اهمیت پدافند غیر عامل در چه جاها و زمینه‌هایی هویدا می‌شود.
