هفت‌برکه – راضیه یوسفی: ماه محرم، ماه حزن و اندوه زمینیان و افلاکیان است. یکی از ماه‌های حرام، که حتی در دوران جاهلیت نیز جنگ و کشتار در آن تحریم شده بود. اما عده‌ای کور دل، چشم‌های خود را بر روی حقایق بستند و بر خاندان پیامبر اسلام (ص) جفا روا داشتند. با فرا رسیدن ماه محرم و صفر، دوست‌داران و عاشقان اهل بیت برای عرض ارادت و مودت، به توان خود مسوولیتی را بر عهده می‌گیرند. در این ماه، مراسم روضه‌خوانی در بیشتر حسینیه‌ها، تکیه‌ها و خانه‌های شهرمان با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود.
برای درک بهتر و عمیق‌تر مراسم روضه‌خوانی، باید به معنای روضه دقت کنیم. معنای لغوی روضه، باغ است. پس رفتن به مراسم روضه‌خوانی، یعنی رفتن به باغی پر از درخت و گل و برگشتن به منزل و تحفه‌ای به همراه داشتن. در مراسم روضه‌ی امام حسین (ع)، چه تحفه‌ای باارزش‌تر و معنوی‌تر از شناخت و درک قیام آن بزرگوار وجود دارد؟ گریه‌ی همراه با آگاهی و معرفت آثار و برکات خاصی دارد. امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرمایند: «گریه و بی‌تابی در هر مصیبت برای بنده مکروه است، مگر گریه بر حسین بن علی (ع) که اجر و ثواب دارد.» سوگواری و گریه بر مظلومیت امام حسین (ع)، به همان میزان که دلبستگی و علاقه را به خاندان پیامبر (ص) تثبیت می‌کند و افزایش می‌دهد، باعث بیزاری از دشمنان و قاتلان آن حضرت نیز می‌شود. در مراسم روضه‌خوانی، علاوه بر ذکر مصیبت، مساله‌ها و حقایق اعتقادی و مذهبی هم بیان می‌شود که باعث بسط و گسترش دین مبین اسلام می‌شود.
آن که می‌خواند
از روضه‌خوان‌های معروف گراش می‌توان به این افراد اشاره کرد: مش فاطمه بی‌بی، کل فاطمه‌بان، عباس روضه‌خوان (عباس محمدی)، شیخ ماندنی، آقای موسوی، حاج غلامحسین سازنده، سید جواد معصومی، علم الهدی، ابوالفضل اسماعیلی و …
بیشتر افرادی که با آنها گفتگو داشتم، در مورد حق‌التبلیغ یک نظر ثابت داشتند: در این مورد روضه‌خوان هیچ نرخی تعیین نمی‌کند. با پرس و جو از افرادی که قبلا یک روضه‌خوان در خانه‌شان روضه‌خوانی کرده است، مقدار وجه پرداختی انتخاب می‌شود. قبلا نرخ مبنا بر اساس قرارداد خود مردم تعیین می‌شد. اما حالا بعضی از روحانیون و مداحان مبلغ خاصی را مشخص می‌کنند.
نحوه‌ی پرداخت حق‌التبلیغ به روضه‌خوان اینگونه است که وجه مورد نظر را در پاکت نامه قرار می‌دهند و هدیه‌ای به دلخواه که بیشتر شامل یک پاکت چای، یک کله قند و پارچه است را در یک پلاستیک خارجی قرار می‌دهند و بعد از اتمام روضه به روضه‌خوان تحویل می‌دهند.
برای برخی افراد، مهمترین عامل در انتخاب روحانی، سید بودن آن فرد است. مادرم می‌گوید: «حضور سید در خانه باعث خیر و برکت می‌شود.» بعضی از افراد برای راحتی بیشتر و بیان مسایل و مشکلات زنان، از طلبه‌های زن کمک می‌گیرند. در میان زنان حوزوی، صغری فیروزی، صدیقه حسینی و رقیه حامل شناخته شده‌ترند. عده‌ای داشتن صدای زیبا و گرم را دلیل اصلی انتخاب خود بیان می‌کنند.
آنچه می‌خوانند
مدت زمان نسبی خواندن یک روضه، سی دقیقه یا چهل و پنج دقیقه است. در بعضی از خانه‌ها زیارت عاشورا به مدت پنج روز یا چهل روز خوانده می‌شود و مابین زیارت عاشورا ذکر مصیبت هم می‌شود. روضه‌های امام حسین (ع)، امام علی (ع)، ابوالفضل العباس (ع)، علی‌اکبر (ع)، علی اصغر (ع)، شاهزاده قاسم (ع)، حضرت رقیه (س)، مسلم بن عقیل (ع)، دو طفلان مسلم بن عقیل، موسی بن جعفر (ع)، امام رضا (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س)، روضه ازدواج حضرت فاطمه زهرا (س)، خطبه‌ی حضرت زینب (س)، و خطبه‌ی امام زین‌العابدین (ع) از مشهورترین روضه‌هایی است که خوانده می‌شود. این روضه‌ها گاهی به پیش‌نهاد صاحب مجلس و گاهی به انتخاب روحانی خوانده می‌شود. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «نفس کشیدن کسى که به خاطر مظلومیت ما محزون باشد، ذکر و تسبیح است.»
ممکن است گاهی روضه‌ها به فشردگی خوانده شود. در بعضی از خانه‌ها به دلایل مختلف مانند کمبود وقت روضه‌خوان، مشکلات اقتصادی نذرکننده، مسافر بودن نذر کننده، اضافه شدن روضه‌ی اشخاصی به روضه‌ی صاحبخانه و …، در یک روز و در مدت زمان تقریبی که برای خواندن یک روضه وقت لازم است دو یا چند روضه می‌خوانند. در این حالت به ذکر مصیبت کفایت می‌شود. در بعضی از خانه‌ها یک روحانی روضه‌خوانی می‌کند و بعد از آن مداح گراشی زیارت عاشورا می‌خواند.
چرا می‌خوانند
خانم ۶۰ ساله که هر ساله در خانه‌اش مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌کند، در حالی به قلیان‌اش پک می‌زند، برایم از روضه‌خوانی می‌گوید: «برای برطرف شدن مشکلات و باز شدن گره‌های زندگی (خانه، اولاد، ادا شدن قرض، برطرف شدن مشکلات جسمی و روحی و …) نذر کردم. «صیغه‌ی نذر» نخوانده‌ام، اما به طور باطنی و قلبی برای ادای این نذر آماده بودم. به فضل خدا حاجت‌ام را هم گرفتم. اگر در طول سال با مشکلی برخورد کردم، با توسل جستن به امامان معصوم و برطرف شدن مشکل، سال بعد به تعداد روضه‌ها اضافه می‌کنم.» اینگونه نذرها، معمولا دلیل اصلی برگزار شدن مجالس روضه‌خوانی در منازل است.
در قدیم، زنانی که صاحبخانه بودند در طول مراسم روضه‌خوانی از چادرنمازی سفید گل‌دار یا رنگ‌های قهوه‌ای و آبی استفاده می‌کردند، اما حالا بیشتر از چادر مشکی استفاده می‌کنند. بعضی افراد از خانه‌هایی که در آن مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌شود یک استکان یا یک لیوان برمی‌دارند و تا سال آینده اگر حاجت‌شان روا شد، به چهار یا شش تا افزایش می‌دهند و به صاحبخانه مورد نظر تحویل می‌دهند.
آمادگی برای روضه
زمان روضه که تعیین شد. خانه تمیز می‌شود و ساکنین خانه و اعضای فامیل چند روزی را صرف آماده کردن فضای خانه برای حضور عزاداران می‌کنند. محل و جایگاه مناسبی برای فرد روضه‌خوان در نظر گرفته می‌شود. بیشتر جایگاه‌ها صندلی یا منبر است. صندلی با قالیچه یا پتو یا پارچه‌ی سیاه پوشانده می‌شود. آنهایی که سابقه بیشتری دارند از منبرهای دو پله‌ای یا سه‌پله‌ای استفاده می‌کنند. علت استفاده از جایگاه این است که ارتباط کلامی بین روضه‌خوان یا مداح با شنوندگان بهتر و تاثیرگذاری آن بیشتر شود.
معمولا قبل از شروع روضه‌خوانی، روضه‌خوان (روحانی یا مداحان محلی) بر روی بالشتی که پایین صندلی یا منبر قرار دارد، می‌نشیند و برای باز شدن راه گلو و تثبیت صدا، آب داغ با لیموترش یا آب داغ با خاکشیر، شربتی و چهار تخمه می‌نوشد. در فصل تابستان بیشتر با شربت و میوه پذیرایی می‌شود.
نان امالبنین و دیگر سنت‌های پذیرایی
کیفیت پذیرایی صاحبان عزا همواره از موضوعات همیشگی و جالب توجه در گپ و گفت‌های زنانه زمان روضه و بعد از آن است. زمان پذیرایی بر اساس میل و سلیقه‌ی صاحبخانه متفاوت است. بعضی از افراد قبل از خواندن روضه شروع به پذیرایی می‌کنند. گروهی بعد از خواندن روضه و تعدادی حین خواندن روضه را زمان مناسبی برای پذیرایی از مستمعین می‌دانند. در خانه‌هایی که در یک روز دو یا چند روضه خوانده می‌شود، فاصله‌ی کوتاه بین دو روضه را به پذیرایی اختصاص می‌دهند.
در قدیم روز اول روضه‌خوانی با دادن شکلات به مستمعین آغاز می‌شد و روز آخر با دادن شربت خاتمه پیدا می‌کرد. در طول مدت روضه‌خوانی، عزاداران با چای و قلیان پذیرایی می‌شوند. صاحبخانه سعی می‌کند که پذیرایی با مضمون روضه متناسب باشد، مثلاً زمانی که روضه‌خوان، روضه‌ی ابوالفضل العباس (ع) را می‌خواند، به یاد مادر حضرت عباس (ع)، «نان امالبنین» بین حاضرین پخش می‌کند. در قدیم، بر روی نان‌های محلی (تپ‌تپی، یا نون تُنیر) مقداری روغن حیوانی یا کشک می‌مالیدند و لای آن سبزی قرار می‌دادند. اگر فصل سبزی‌های خودرو صحرایی و کوهی (پابیجی، بابونه،تُرشه و …) بود، از این سبزی‌ها استفاده می‌شد. دور نان را چند لایه نخ سبزرنگ می‌پیچیدند. از این نخ‌ها برای بستن بند ناف نوزاد استفاده می‌کردند. و بعضی‌ها نخ دور نان امالبنین را برای تبرک به مچ می‌بستند. اما امروزه نان‌های محلی (لی‌تک، تپ‌تپی، بالاتوه و …) را با خیارسبز یا سبزی در پلاستیک فریزری قرار می‌دهند.
به جز توزیع نان «امالبنین» در روضه حضرت عباس (ع) روزهای دیگر نیز به نام شهدای کربلا خوانده می‌شود و متناسب با آن عزاداری برگزار می‌شود. غالبا روز سوم ماه محرم که روضه حضرت رقیه (س) خوانده می‌شود، آش نذری بین مردم پخش می‌شود.
روز ششم ماه محرم متعلق به علی اصغر (ع) است، که با دادن شیر یا محصولات آن مانند شیر داغ، شیرکاکائو، و شیر نسکافه از مردم پذیرایی می‌شود. در چند سال اخیر توزیع پوشک بچه، اسباب‌بازی، کایه (نوعی کلاه محلی که برای نوزادان) مرسوم شده است که به نظر خیلی‌ها جای تعجب دارد، چون در شان روزهای عزاداری نیست.
در روز هفتم که روضه‌ی حضرت ابوالفضل العباس و شاهزاده قاسم خوانده می‌شود، با «نان ام البنین» و بسته‌ای که شامل بادام سبز، شکلات، آب‌نبات و پول خرد است از عزاداران پذیرایی می‌شود. سال‌های قبل محتوای بسته را شاباش (بَرَنِش) می‌کردند اما حالا کمتر این مساله مشاهده می‌شود.
دیگر روزها هم با چای (چای نبات، چای‌آویشن و …)، انواع بیسکویت، کیک، کلوچه، تفتان، انواع آب‌میوه، هلیم، شلغم، شربت، حلوا‌های محلی مانند مقراضی، یخ در بهشت، تُرکی، تَرَک یا انواع چیپس و پفک از مهمانان پذیرایی می‌شود. معمولاً مقداری از این مواد غذایی برای روضه‌خوان هم کنار گذاشته می‌شود.
بر اساس رسم محلی، برای بیان ختم مراسم پُرسه، روز آخر مراسم عزاداری به شرکت‌کنندگان حاضر در جلسه گلاب می‌دهند. گلاب را در گلاب‌پاش می‌کنند، یا بر روی سر شیشه‌ی گلاب سوراخ کوچکی ایجاد می‌کنند، و گلاب را در مشت افراد می‌ریزند یا بر روی چادرشان می‌پاشند.
پایان روضه‌خوانی
معمولا پس از پایان هر روضه، یا در آخرین روز روضه‌خوانی، زیارت خوانده می‌شود. این زیارت نوعی سلام دادن به خانه‌ی خدا، امام حسین (ع)، امام رضا (ع)، امام زمان (عج) محسوب می‌شود و به این صورت خوانده می‌شود که همه از جای خود بلند می‌شوند و برای ادای احترام، دست به سینه رو به قبله می‌ایستند و می‌گویند: «صل الله علیک یا رسول الله امین الله خیر خلق الله محمد بن عبداله و رحمه الله و برکاته.» بعد به سمت کربلا (سمت راست خود) می‌ایستند و می‌گویند: «السلام علیک یا ابا عبدالله یابن رسول الله یابن رسول الله یابن امیر المومنین یابن فاطمه الزهرا سیده نسا العالمین و رحمه الله و برکاته.» شیوه‌ی دیگر بیان سلام به امام حسین (ع) اینگونه است: «السلام علیک یا ابا عبدالله الحسین ولدین شهدین و علی اخیک ابوالفضل العباس و ابن امیرالمومنین جمیعا و رحمه الله و برکاته.»
بعد به طرف امام رضا (ع)، یعنی سمت شمال، پشت به قبله می‌گویند: «السلام علیک یاغریب الغربا یا معین الضعفا و الفقرا السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا روحی و جسمی لک الفدا و رحمه الله و برکاته.» همچنان دست به سینه دوباره رو به سمت خانه‌ی خدا می‌کنند و می‌خوانند: «السلام علیک یا مولانا یا صاحب الزمان خلیفه الرحمان شریک القران امام الانس و الجان عجل الله تعالی فرجه و سهل الله و مخرجه جمیعا و رحمه الله و برکاته.» بعد از خواندن این زیارت روضه‌خوان با گفتن جمله‌ی «رحمه الله من یقرا فاتحه مع الصلوات» یا با جمله‌ی: «قبولی زیارات بر آمدن حاجات رفع کل بلایات فاتحه مع الصلوات»، به صورت رسمی تمام شدن روضه را بیان می‌کند. حضرت حجت (عج) می‌فرمایند: «همانا من براى فرد شیعهاى که مصیبت جدِّ شهیدم را یاد کند و سپس براى تعجیل فرج و تأیید (امر) من دعا کند، من نیز براى او دعا خواهم کرد.»
شب آخر که مراسم روضه‌خوانی تمام شده است، دو عدد یا به تعداد افرادی که حاجت دارند شمع بر روی منبر یا صندلی روشن می‌کنند و کنار شمع چند حبه قند یا شکلات قرار می‌دهند. این اعتقاد وجود دارد که حضرت فاطمه (س) شب آخر به مجالس عزاداری می‌آید و برای سلامتی افراد آن خانه دعا می‌کند. شاید این باور از آنجا ناشی می‌شود که در حدیثی از حضرت زهرا (س) آمده است: «هرگاه گریه‌کنندگان بر حسین‌ام داخل بهشت شوند، من هم داخل بهشت مىشوم.» معمولا سه روز بعد از پایان روضه خوانی هم پارچه‌های سیاه را جمع‌آوری می‌کنند و در بقچه‌ای می‌پیچند.
اندیشه بر این رسوم
بیان و تشریح آداب و رسوم شهرمان در مورد مراسم ویژه‌ی روضه‌خوانی در خانه‌ها، ما را با این پرسش‌ها مواجه می‌کند که چقدر گفتار، اعمال و کردارمان در جهت اسلام ناب محمدی است؟ چقدر با برپایی این مراسم به زندگی و اهداف قیام عاشورا پی برده‌ایم؟ چقدر خودمان را به این بزرگواران نزدیک کرده‌ایم؟ چه میزان بزرگان دین در زندگی ما نقش دارند؟ به یاد داشته باشیم که اشک‌های بی‌معرفت شایسته‌ی اسلام و امام حسین (ع) نیست. با وارد کردن بدعت‌های مختلف در این گونه مسایل، شرمنده‌ی خدای متعال و حضرت محمد (ص) نشویم. استاد علی شریعتی جمله‌ی زیبای دارد که: «امام حسین (ع) بیشتر از آب تشنه لبیک بود. افسوس به جای افکارش، زخم‌هایش را نشان‌مان دادند و بزرگ‌ترین دردش را بی‌آبی نامیدند.»
گریشنا: این گزارش را راضیه یوسفی برای شماره ششم نشریه «حمایت» در آذرماه ۱۳۹۰ (مصادف با محرم ۱۴۳۳) نوشته، و به مناسبت ایام محرم در گریشنا بازنشر می‌شود. فایل پی‌دی‌اف این شماره‌ی «حمایت» که به رنگ محرم منتشر شده را می‌توانید از گریشنا به رایگان دریافت کنید (اینجا).
شیخ رحمانی با آن صدای ماندگارشان و نوارهایی که از ایشان بجا مانده ودر بیشتر خانه ها دارند را یادتان باشد