اسناد تجاری سید علی، تاجر بیرمی در عهد قاجار

 گریشنا: مقاله ی حاضر از پژوهش های سید احمد عسکری است. در این گفتار اوضاع اجتماعی و اقتصادی منطقه لارستان و بنادر در عصر قاجار نمایانده شده است. در آن دوره به دلیل مشکلات و هرج و مرج عرصه بر تجار و بازرگانان تنگ شده بود. در نامه ای که به عنوان سند در این نوشته انتشار یافته است؛ به اوضاع لار و گراش و بیرم و فارس در سال های ۱۳۰۰ قمری به بعد اشاراتی شده است. این مقاله پیش از این در مجله بهارستان، وابسته به کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.

اسناد تجاری منتشر نشده حاج سید علی تاجر بیرمی در عهد قاجار

سید احمد عسکری

saaskari@gmail.com

چکیده

سید علی تاجر بیرمی از خاندان سادات شیرازی است که شغل آنان تجارت و بازرگانی بوده است و چند نسل پیاپی حکم وکیل الرعایایی در گستره­ی جنوبی کشور داشته اند. شخص حاج سید علی تاجر در عهد قاجار (حدود سنه ۱۳۰۰ه.ق) در شیراز دارالتجاره­ی فعالی داشته و بنابر اسناد موجود، مراودات تجاری و سیاسی دامنه­داری در جنوب کشور برقرار کرده است.

حاج سید علی تاجر بیرمی در برهه ای رئیس انجمن تجارت فارس بوده است. وی در داخل و خارج از کشور داد و ستدهایی داشته که مکاتبات تجاری ایشان موجود است که در این مکاتبات «خیرالحاج حاجی سید علی تاجر بیرمی» مخاطب قرار گرفته است.

در میان اسناد باقیمانده از خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی، سکه­های قجری و هندی و سندهایی در موضوعات حکم­های ایالتی، مالیات­ها، قراردادها، صورت حساب­ها، حقوق و مواجب تجاری، حواله­ جات و غیره وجود دارد که انتشار این اسناد به شفافیت هر چه بیشتر حیات اقتصادی کشور و روابط اجتماعی بازرگانان در عهد قاجار کمک می­کند.

سیاست های غلط مالیاتی، ناامنی راه­ ها و رکود سراسری در کشور به ویژه جنوب، موجبات گردهمایی بازرگانان نزد حاج سید علی تاجر در انجمن تجارت فارس شد. طومار بیش از ۵۰ تاجر به ایشان به عنوان مرکز تظلم خواهی از تجار جنوب به سال ۱۳۲۵ه.ق سندی آشکار از ناامنی راه های تجاری و مخاطراتی است که تجار در آن دوران متحمل می شدند. تجار و رجال پیشه­­ور در این سند، نسبت به هرج و مرج و عدم امنیت اقتصادی و تأثیر منفی آن بر روی بازار و حیات اجتماعی­ شکوائیه دارند.

این پژوهش با انتشار اسناد تجاری منتشر نشده، بخش مهمی از حیات اقتصادی جنوب کشور در یکی از حساس­ترین دوره­های تاریخی را مورد بررسی  قرار می دهد.

واژگان کلیدی: اسناد تجاری- تجار جنوب- تجارت عصر قاجار- حاج سید علی تاجر بیرمی.

مقدمه

یکی از طبقات اجتماعی نقش آفرین در تحولات تاریخی ایران، تجار و پیشه­وران می­­باشند. جایگاهی که این طبقه در برهه­های حساس تاریخی داشته اند، موجب شده که نقش تجار، بازرگانان، پیشه­وران و بازاریان با مرکزیت «بازار» در مطالعات تاریخ پژوهی مورد مطالعه­ی دقیق پژوهشگران قرار گیرد.

ارتباط مستمر و تنگاتنگ تجار و بازاریان با سایر طبقات اجتماعی از جمله علمای دینی باعث می شد که این قشر در بطن تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قرار گیرند و بیگانه از مسائل زمانه خود نباشند؛ تاریخ معاصر نمونه­های بسیاری از تعطیلی بازار، اعتصاب بازاریان، کمک مالی بازار به مبارزان و غیره در خود دارد که همه اینها نشان دهنده­ی فعال بودن این قشر از جامعه ایران در قرن­های اخیر است.

بررسی «اسناد تاریخی» مرتبط با زیست اجتماعی و اقتصادی تجار می­تواند ما را در تبیین زوایای مختلف حیات جمعی مردم کشورمان در دوره های تاریخی یاری رساند. اسناد و مکاتبات تجار در برخی از دوره هایی تاریخی از جمله عهد قاجار از اهمیت بیشتری برای پژوهشگران برخوردار است، زیرا ایرانیان و تجار ایرانی در این دوره از تاریخ، تجربیات سختی (از جمله نابسامانی مالی دستگاه قجر و تنگناها، رکودها و ناامنی راه ها) متحمل شدند که بخشی از آن را می توان از اسناد باقیمانده استخراج کرد.

اسناد تجاری بدین وسیله اطلاعات دست ­اولی در اختیار پژوهشگران و علاقمندان تاریخ تجارت و اقتصاد کشور قرار می دهند زیرا اسناد در مجموع، یکی از منابع غنی اطلاعاتی برای شناخت تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اداری جامعه در نظر گرفته می شود و از آنجائی که در مطالعات اسنادی، شناخت چیستی سند لازم به نظر می رسد به این تعریف دست می یابیم که «اسناد تاریخی» شامل کلیه فرمان های سلطنتی، مکاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشته‌ های اداری، اسناد قضایی، مالی و حقوقی، گزارش های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی و برخی مکاتبات خصوصی دوستانه و خانوادگی می‌باشد که در قدیم به آن ها سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می‌گفتند.[۱]

از آنجا که در این پژوهش، اسناد تجاری حاج سید علی تاجر بیرمی؛ یکی از تجار سرشناس جنوب کشور در عهد قاجار مورد بررسی قرار گرفته است، شناختی اولیه از وضعیت تجارت در جنوب کشور بخصوص در ایالت فارس و منطقه­ی تجاری لارستان فارس لازم به نظر می رسد که در ادامه به آن پرداخته می­شود.

وضعیت تاریخی تجارت در مناطق جنوبی ایالت فارس

سرنوشت اقتصادی مناطق جنوبی کشور در مرزهای فعلی استان فارس، بوشهر و هرمزگان از گذشته تاکنون به موقعیت جغرافیایی آنها با «خلیج فارس، اقیانوس هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس» مرتبط بوده است. در این میان، گستره­ی جغرافیایی فارس به مرکزیت سیاسی شیراز، منطقه پهناوری بوده است که در تمامی دوره های تاریخی از نظر سیاسی و اقتصادی جایگاه ویژه ای در میان ایالت جنوبی کشور داشته است.

نواحی فارس، به مثابه پل ورودی کالاهای وارداتی و صادراتی از راه دریا به مراکز ایران بوده است؛ تحولات اقتصادی ایران پس از روی کار آمدن شاه عباس اول و تغییر کانال های تجاری به طرف جنوب ایران، این مناطق جنوبی را به یک منطقه مهم و استراتژیک مبدل ساخت.[۲]  از طرفی، ایالت فارس در مسیر جاده بوشهر – تهران قرار داشت؛ جاده ای که پس از رشت – تهران از پر رفت و آمدترین راه های ایران به شمار می آمد.[۳]

 یکی از مناطقی که در جنوب کشور و در ایالت فارس بیش از سایر مناطق شهره به تجارت بوده است و قطب تجاری ایالت فارس محسوب می­شود، منطقه لارستان[۴] می باشد. لارستان، عنوان عمومی ناحیه­ای وسیع در جنوب فارس می باشد که به دلیل واقع شدن در پس کرانه خلیج فارس و واقع شدن در مسیرهای تجاری بنادر لنگه و عباسی به طرف شیراز، در دوره قاجار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. محدوده این منطقه در دوره قاجار، مساحتی حدود نود هزار کیلومتر مربع از نواحی جنوب فارس را شامل می­شده است که شهرستان­های کنونی بندر لنگه، بستک، بندرعباس، لامرد، کنگان، حاجی آباد و لارستان فعلی را در بر می­گرفته است. دکتر «ژان کالمر» نقشه­ای از وسعت جغرافیایی لارستان عصر قاجاری در دایره المعارف اسلامی به چاپ رسانده است؛ به بنابر آن طولانی ترین ساحل در خلیج فارس- حدفاصل بندرعباس تا بندر کنگان- تحت اداره والی لارستان قرار داشت که مهمترین کانال های تجاری واردات و صادرات ایران را در بر می گرفته است.[۵]

بیشتر درآمد اهالی لارستان از راه تجارت دریایی و تبادل کالا با نواحی مرکزی ایران به دست می آمده و مهمترین ویژگی آنها ارتباط با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، حوزه اقیانوس هند و مناطق جنوبی هندوستان بوده است[۶] که دفاتر تجاری آنان در بمبئی و کلکته به عنوان کانون اصلی تبادلات کالا بین بنادر خلیج فارس و اقیانوس هند عمل می کرده است.[۷]

سکه لاری که از قرن هشتم تا دهم قمری در لار ضرب می شده در نواحی جنوبی ایران و بنادر و اقیانوس هند رواج داشته است[۸] که ضرب سکه لاری در آن دوران نشان از رونق کسب و کار و تجارت درون مرزی و برون مرزی لارستانی ها دارد. (تصویر شماره ۱)

 بدین ترتیب، تجار جنوب فارس با توجه به سابقه تاریخی خود، شرکت مؤثری در مبادلات بازرگانی بنادر خلیج فارس داشته اند و مراکز تجاری بندرعباس، بندر لنگه و بندر کنگ توسط بازرگانان لارستانی اداره می شده است که اسناد کارگزاری خلیج فارس نیز مؤید این مطلب است.

فعالیت تجاری حاج سید علی تاجر بیرمی در ایالت فارس

ماهیت تجاری منطقه لارستان موجب شد که تجار و بازرگانان منطقه از قدرتمندترین اقشار اجتماعی لارستان محسوب شوند و در تحولات سیاسی و اقتصادی کشور، شرکت مؤثری داشته باشند. یکی از این تجار جنوب که فعالیت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فعالی در دوره­ی قاجار داشته است، حاج سید علی تاجر بیرمی است؛ این پژوهش بر روی نقش تجاری ایشان متمرکز است و بدین وسیله فقط اسنادی تجاری که از ایشان و خاندانش به جای مانده است را مورد بررسی قرار می­دهد.

اسنادی مربوط به دوره قاجار از حاج سید علی تاجر بیرمی، پدرش (سید باقر وکیل الرعایا)، فرزندانش (سید فرج الله وکیل الرعایا و سید محمد باقر وکیل الرعایا) و سایر افراد در اختیار است که خود می تواند در شناخت بخش مهمی از تاریخ خطه جنوبی کشور مؤثر باشد.

سید علی تاجر از خاندان سادات شیرازی است. طایفه سادات شیرازی در حدود ۳۰۰ سال پیش به دلیل نزدیکی به خلیج فارس و اقیانوس هند به منطقه «بیرم»[۹] مهاجرت کردند؛ شغل آنان تجارت و بازرگانی بوده است و بزرگان این طایفه سید فرج الله وکیل و سید علی تاجر بیرمی بوده است که حاج سید علی، ریاست انجمن تجارت فارس را بر عهده داشته است[۱۰].

اسناد، کتاب، نامه­ها، دفترچه یادداشت و مسکوکات قابل توجهی از فعالیت های سیاسی – اجتماعی – اقتصادی این خاندان موجود بوده که در حال حاضر بخش اندکی از آن باقی مانده است. بخشی از دفترچه حساب، چند ده سند، صدها نامه، حواله­جات، سکه های قجری و هندی، زمین های مسکونی و زراعی، چاه آب و آب انبار[۱۱]  و امثالهم از جمله بازمانده های این خاندان است.

اوج فعالیت اقتصادی حاج سید علی حدود سال های ۱۳۰۰ الی ۱۳۲۷ه.ق بوده است. وی معروف به «پسر وکیل و پدر وکیل» بوده در مکاتبات «خیرالحاج حاجی سید علی تاجر بیرمی» مخاطب قرار گرفته است. ایشان به دلیل استعدادی که در امر تجارت داشت در زمینه پوشاک، چرم، مواد غذایی و توتون و تنباکو و … فعالیت تجاری داشت[۱۲] و در محدوده گله دار، بیرم، جهرم و شیراز، املاک، زمین­های زراعی، نخلستان، باغات مرکبات و چاه های آبی داشته است.

حاج سید علی تاجر در داخل و خارج از کشور فعالیت های تجاری فعالی داشته است که دفتر اصلی تجارت ایشان در شیراز، سرای چراغعلی خان و کاروانسرای مشیر بوده است. ایشان به وسیله کشتی های کوچک شخصی خود تحت عنوان «غراب» با شهرهای بمبئی و کراچی و در داخل با مناطق ایالت فارس و یزد و شوشتر و … داد و ستدهایی داشته و کالاهایی را صادر و وارد می نمودند که مکاتبات تجاری ایشان موجود است.[۱۳]

نامه­ها و اسناد باقیمانده نشان از فعالیت­های اجتماعی و تجاری سید فرج الله وکیل الرعایا در ادامه­ی راه پدر دارد. از جمله سندی از نصیرالدوله در تاریخ شنبه ۴ ذی الحجه ۱۳۲۷ ه.ق به سیف الله خان یکی از خوانین لارستان که در آن قید شده است: سید فرج الله پسر سید علی تاجر همیشه خود و بستگانش ایاب و ذهاب و معامله و دادستد با اهالی لارستان دارند…کمال اهتمام را در حفظ و حراست مال التجاره مشارالیها نموده باشید که آسوده خاطر مشغول معامله و داد و ستدشان باشند.

اسنادی از فعالیت تجاری حاج سید علی تاجر بیرمی

در میان اسناد باقیمانده از خاندان حاج سید علی تاجر، سندهایی در رابطه با استفتائات دینی، ناامنی­های اجتماعی، درگیری­های محلی، مالیات­ها، مراودات سیاسی و غیره وجود دارد. تأکید این نوشتار صرفاً بر روی اسنادی تجاری ایشان است.

در این پژوهش ۷ سند تاریخی، دو سکه قجری و هندی و یک دفترچه یادداشت تجاری[۱۴] با قدمتی بیش از یک قرن و از بازمانده­های تجاری سید علی تاجر انعکاس یافته است.

۱- شکوائیه بیش از ۵۰ تاجر منطقه لارستان فارس از عدم تأمین امنیت تجاری توسط دولت، خدمت سید علی تاجر بیرمی در جایگاه تظلم خواهی از تجار جنوب

[تصویر رو و پشت سندی از طرف جمعی از تجار و رجال سرشناس لارستانی به حاج سید علی تاجر بیرمی – در تاریخ ۱۳۲۵ ه.ق]

متن سند:

شرکاء انجمن لارستان خصوصاً و اهالی لارستان عموماً

که امساله بواسطه عدم تمشیت از دولت و امنای دولت قریب سه چهار ماه است که عموم اهالی لارستان از اغتشاش و هرج و مرج اراذل و اوباش  از اتراک و  اعراب به جان آمده ایم و تاکنون به قدر دویست هزار تومان اموال تجاری رعیت به غارت و سرقت زده و برده ­اند و هر چه داد و فریاد به اجزاء دولت نموده ­ایم کسی دادخواهی ننموده و نمی نماید و مطلقاً بواسطه ناامنی و اغتشاش این سامان مردم دست از داد و ستد و تجارت کشیده ­ایم و کلیه امورات تجارتی مردم معوق و معطل است و هر چه به عرایضات متکاثره استمداد  می­شود اجزاء دولت بلکه اولیای دولت اقدامی در رفاه حال ماهای رعیت نمی نمایند و تاکنون از اتراک و اعراب گذشته تاجیک نیز سر طغیان و فساد بلند نموده اند و در صدد  اغتشاش برآمده اند. مثل این که محمد جعفر خان پسر حاجی رستمخان، دادالله­ بک که از جمله اراذل و اوباش فارس مشهور است بخود کشیده با جمعیتی شب به شهر لار ریخته و کلی اموال رعیت غارت نمودند و چند نفر هم از اهالی شهر مقتول و یک روز و یک شب به دعوا و تبر و تفنگ می­گذراندیم به حدی که مردم عبور به کوچه ها نمی توانستند تا آنکه خلق به ملاحظه حفظ اعراض و ناموس خود و با امداد سرکار میرزا حسنعلی خان پسر سرکار حاجی علیقلیخان که نایب الحکومه لارستان بود و واقعاً در حق رعیت خیلی دل سوز و جانسوز است و از نیابت گذشته در امورات خلق حال اخوت و رؤفت ابوت دارد، آنها را از شهر بیرون نمودند ولی چه عرض کنم که چه با اهل شهر گذشت و اکنون در قلعه ای که در سه فرسنگی و مشهور به قلعه جراش است متوقف است و باز هم درصدد خرابی هستند و هم چنین از طرف دیگر محمد حسنخان پسر شکوه نظام با محمد حسینخان رسولخانی اتفاق نموده در جویم که از محالات لار است دو قافله از تجار لاری زده اند و مبلغ کلی تنخواه تجاری مسروق و محبوس داشته اند و سرکار حاجی علیقلیخان حاکم لارستان محض دریافت تنخواه به جویم رفت. او را جواب داده اند که تمام هرجا هرج و مرج است و ماها هم تکلیف خود باینگونه اطوار می دانیم و مأمور باین کارها هستیم و کلی خرابی به آنجاها و اینجاها وارد آورده اند. الامان الامان از فساد و داد و بیداد از آشوب و غارت و یغما فی الواقع دولت، امنای دولت و رؤسای ملت اگر رعیت می خواهند باید درصدد رفاه و رعایت رعیت برایند و آنها را از شر اشرار آسوده دارند و از اینگونه صدمات مرفه فرمایند و اقدام و اهتمام در رفاه آنها نمایند و نگذارند که پامال شوند و اگر خواهان رعیت نیستند تا رعیت پناه بسلطانی برند که نگاه داری از رعیت نمایند. اینگونه اوضاع در مملکت نشان رعیت پروری نیست و چنانچه دولت و امنای دولت از اینگونه افعال بری و بیزار است چرا درصدد مدافعه اشرار بر نمی­آیند. استدعا از اولیای دولت اینکه حکمی محکم مقرر فرماید که رفع شر و آشوب بشود و اولیای مجلس مقدس اقدام و امداد که حکمی بعنوان حتمی و جزم بر سر حکومت فارس که ایشان هم آسودگی و رفاه ماهای رعیت ملاحضه دارد و حاجی قلیخان بیکلر بیکی لارستان فرمایند که تنخواه مسروقه ماها را دریافت و به ما مسترد دارد و عموماً اشخاص رعیت را از اینگونه هرج و مرج آسوده نمایند و اگر تأملی بخواهند فرمایند چون از مال و جان مامون نیستیم البته تماماً فراری شده به خارجه ملتجی خواهیم شد. الامان ثم الامان حال بیشتر از این نداریم که اسباب صداع اولیای ملت شود.

الباقی ایام امدادکم العالی مستدام

۲- سفارش محکم معتمد السلطنه به خان اشکنان فارس در رابطه با تسهیل امور تجاری و زراعی حاج سید علی تاجر بیرمی

[تصویر رو و پشت سندی از طرف معتمد السلطنه به باقر خان اشکنانی- در تاریخ جمادی الاخره  ۱۳۱۹هجری قمری]

متن سند:

مقرب الخاقان باقرخان اشکنانی را مرقوم میگردد

عالیجناب سیادت تضاب خیرالحاج حاج سید علی تاجر بیرمی برای سرکشی خانه و زراعت و اصلاح امور تجاری خود که در ولایت دارد روانه آنجاست نظر به بستگی و اختصاصی [که]  باین جانب دارد مخصوصاُ این مرقومه را در توصیه و سفارش مشارالیه می نویسم که چون آسایش حال و انتظام جمیع امور تجار محترم خاصه عالیجناب مشاراله منظور نظر [ناخوانا] حضرت مستطاب اشرف اقدس روحی فداه است بپاید آن مقرب الخاقان عالیجناب و حاج سید علی اکبر کلانتر در اصلاح کلیه امور زراعتی و تجارتی و معاملات و داد و ستدش در آنجا با هر کس دارد تقویت و همراهی کامل بعمل بیاورید و نگذارید در هیچ جهتی به مشاراله تعدی و اجحافی واقع شود. کلیه امور مشارالیه بن جمیع الجهات مرتب و منتظم بوده از طرف [ناخوانا]و حاج سید علی اکبر اظهار رضایت باین جانب نماید زیاده تأکید و مرقوم نمی شود.

 ۳-  قراردادی تجاری در رابطه با حمل تنباکوی سید علی تاجر بیرمی

[قراردادی تجاری در تاریخ هفدهم شوال المکرم۱۳۱۸ هجری قمری با مهر و دستخط «اقل الحاج سید علی بیرمی» و شخصی به نام علی حسین در رابطه با حمل تنباکوی سید علی به گمرک و تأیید گرفتن ۱۱ تومان پیش کرایه از ایشان]

 ۴- نمونه­ی صورت حساب جمع و خرج نقدی «خیر الحاج حاج سیدعلی تاجر بیرمی»- در تاریخ ۱۳۱۷هجری قمری

 ۵- نمونه­ی حواله­جات حاجی سید علی تاجر بیرمی – ۲۴ در تاریخ  ربیع الاول ۱۳۱۸هجری قمری

  ۶- پاکت نامه­ی ارسالی به سرای چراغعلی خان شیراز- تجارتخانه حاجی سیدعلی تاجر بیرمی- در تاریخ ۱۳۲۵هجری قمری

      ۷- سندی در رابطه با وضعیت وصول برخی از مطالبات مالی حاج سید علی تاجر در شیراز و منطقه­ی بیرم-  در تاریخ ۱۳۲۸هجری قمری

 متن سند:

از بابت سیاهه نخستین چه طلبات بیرم و چه طلبات شیراز همه زیر پای آن ها نوشته شده است. ثالثاً قسمت شود و امساله که به تاریخ فوق می باشد، متعهد هفده قلم مطالبات شیراز بوده و تماماً تحویل آقایان سلیمان و سید باقر گرید. انشاء الله وقت مراجعت حساب صاف نمائیم. صحیح است. [ مهر سلیمان ابن علی الموسوی و محمد باقر الموسوی از پسران حاج سید علی تاجر بیرمی]

۸- مسکوکات

علاوه بر اسناد مکتوب باقیمانده از فعالیت­های حاج سید علی تاجر، به موارد دیگری از جمله سکه­های قجری و هندی، کیف چرمین، بیاض تجاری، کتب چاپ سنگی ادعیه و غیره برمی­خوریم که سه نمونه از آنها را می­توان در ذیل مشاهده کرد. مسکوکات و دفترچه یادداشت تجاری زیر در طی سالیان دراز در گنجینه خانوادگی نوادگانش محفوظ مانده است، که همه­ی این بازمانده های تاریخی نشانگر روابط مالی و فعالیت­های تجاری خاندان سید علی تاجر بیرمی در داخل و خارج از کشور دارد.

۱-۸: سکه هندی؛ یک روپیه هندی با عکس ملکه ویکتوریا- ضرب شده در سال ۱۹۰۰ میلادی

 ۲-۸: سکه­ قجری؛ سکه طلای عهد سلطان فتحعلی شاه قاجار

 ۹- بیاض تجاری حاج سید علی تاجر بیرمی

[دفترچه یادداشت تجاری در ۲۰۰ برگ با برگ­های سبز رنگ و جلد پوستین – در تاریخ ۱۳۰۹ هجری قمری]

 نتیجه گیری:

تجارت در دوره­ی حکمرانی شاهان قجر، وضعیت متلاطمی داشته است. از یکسو ناکارآمدی سیستم مالی قجر، عدم امنیت راه­ها، عدم ثبات سرمایه گذاری، نفوذ خارجی­ها بر بازار ایران و بیتوته کردن آنها در جنوب کشور موجب فشار شدید بر تجارت داخلی و در مضیقه قرارگرفتن تجار می­شد؛ از سوی دیگر، بازار و تجار سعی می­کردند با متحد شدن با سایر گروه­های اجتماعی در تحولات اجتماعی زمانه­ی خود نقش آفرین باشند، از جمله حمایت بازار از انقلاب مشروطیت و یا ظهور بازرگانان بزرگی چون حاج محمدحسن امین الضرب که در دوران رکود تجارت، مقارن با سلطنت سه شاه قاجار یعنی محمدشاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه زندگی می­کرد و خدمات تجاری و صنعتی ارزشمندی برجای گذاشت.

در این پژوهش سعی شد، وضعیت تجارت در جنوب کشور به خصوص ایالت فارس و منطقه­ی تجاری لارستان در عهد قاجار مورد بررسی قرار گیرد و اسنادی از فعالیت تجاری یکی از تجار فعال در این منطقه به پژوهشگران عرضه شود.

از آنجایی که خاندان سادات شیرازی، چند نسل پیاپی حکم وکیل الرعایایی در خطه­ی فارس داشته اند و شخص سید علی تاجر در شیراز دارالتجاره فعالی داشته است و با مقامات مملکتی و ایالتی (در تهران و شیراز) مناسبات چندجانبه ای برقرار کرده است، شناخت اسناد باقیمانده از آن می­تواند در بازشناسی تاریخی مناطق جنوبی کشور مفید باشد.

این پژوهش از میان اسناد باقیمانده از خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی ساکن در ایالت فارس، صرفاً بر روی برخی از اسنادی تجاری ایشان مطالعه کرده است و سایر سندهایی در رابطه با مراودات سیاسی، مسائل شرعی، درگیری­های اجتماعی، استبداد محلی و غیره وجود دارد را در تحقیقات مرتبط دیگری مورد واکاوی قرار خواهد داد. بدین ترتیب چندین سند تاریخی، دو سکه قجری و هندی و یک دفترچه­ی تجاری، هر کدام با قدمتی بیش از یک قرن که از بازمانده­های تجاری سید علی تاجر بیرمی است، مورد بررسی قرار گرفته است.

این اسناد و اسناد دیگری که در آینده منتشر خواهد شد، اطلاعات مفیدی را در اختیار پژوهشگران تاریخ تجارت و اقتصاد کشور قرار می دهد.

منابع:

۱- خادم، حسین و کریمی، اصغر، (۱۳۸۶)، بیرم در گسترده تاریخ. شیراز.

۲- صفی پور، علی اکبر، (۱۳۸۹)، چکیده مقالات همایش بین المللی فارس در جنگ جهانی اول، شیراز، انتشارات تخت جمشد.

۳- عقیلی، عبدالله، (۱۳۷۷)، دارالضربهای ایران در دوره اسلامی، تهران، بنیاد افشار.

۴- قائم مقامی جهانگیر، (۱۳۵۰)، مقدمه ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، انجمن آثار ملی.

۵- زندوی، محمد، (۱۳۸۳)، بزرگان بیرم، ماهنامه طلوع اندیشه، شماره ۶.

۶- نصیری طیبی، منصور، (۱۳۸۴)، ایالت فارس و  قدرتهای خارجی، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.

۷- وثوقی، محمد باقر، (۱۳۸۰)، آیت الله سید عبدالحسین لاری و جنبش مشروطه خواهی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

۸- وثوقی، محمد باقر، (۱۳۸۰)، لارستان، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.

۹- مجموعه اسناد خانوادگی سید فرج الله عسکری