هفت‌برکه – فاطمه رشیدی*: فضای مجازی یک دنیای ناشناخته و پر رمز و راز است که خیلی از افراد، بخصوص نوجوانان، را به خود وابسته کرده است به گونه‌ای که به بخش اعظمی از زندگی آنها تبدیل شده است. این مساله باعث به وجود آمدن چالش بزرگی بین والدین و نوجوانان شده است.
تفاوت نسل‌ها و نیازها را درک کنیم
عده ای از والدین از من مشاور می‌پرسند: «خانم مشاور، من هر کاری می‌کنم که فرزندم از گوشی استفاده نکند یا کمتر استفاده بکند، موفق نمی‌شوم. چکار کنم؟»
در پاسخ به اینگونه سوالات والدین، بایستی در ابتدا به موضوع مهمی تحت عنوانِ «تفاوتِ نسل‌ها» بپردازم. یعنی نمی‌توان انتظار داشت که فرزندان همچون والدینشان زندگی کنند و هر نسل با نسل دیگر متفاوت است چرا که هر چه زمان بیشتری می‌گذرد، علم و تکنولوژی هم پیشرفت می‌کند و بسیاری از نیازهای افراد هم از طریق همین فضای مجازی تامین می‌شود. پس در عصر حاضر با پیشتاز بودن تکنولوژی، نمی‌توان فرزندان را از استفاده فضای مجازی منع کرد و توقع داشت که فرزندان دهه ۸۰ مانند افراد دهه ۶۰ زندگی کنند. بلکه بهتر است که والدین سواد رسانه‌ای خود را افزایش دهند، شیوه استفاده از دنیای مجازی را بیاموزند، با فرزندان خود همراه شوند، و دنیا را از دید آنها ببینند. یعنی به عنوان والد، شما باید به دنیای آنها نزدیک شوید.
به این مساله توجه کنیم که هر نسلی ویژگی‌های خاص خود را دارد. همچنین باید نسبت به فرزندان نسل جدید، نیازها و خواسته‌هایشان شناخت و آگاهی لازم را کسب کنید. این به شما کمک می‌کند که بدانید چگونه با آنها رفتار کنید و چگونه در مواقع ضرورت حمایتشان کنید.
هنگامی که نوجوان احساس کند شما او را درک می‌کنید، در کنارش هستید نه مقابل او، نسبت به شما احساس امنیت و حمایت می‌کند. احساس صمیمیت و نزدیکی بین شما و نوجوانتان شکل می‌گیرد و این یعنی شما به عنوان یک والد موفق شده‌اید پل ارتباطی خوبی با فرزند خود برقرار کنید. شیوه صحیح صحبت کردن و برقراری ارتباط خوب با فرزند، کلید اصلی در مدیریت رفتاری آنهاست.
سوالاتی که والدین می‌پرسند
گاهی این سوال مطرح می‌شود: «نظر شما درباره داشتن گوشی شخصی برای فرزندمان چیست؟»
بحث مفصل است و بستگی به تفاوت‌های فردی دارد اما در کل داشتن گوشی شخصی برای کودکان و فرزندان، در محدوده ی سنی ۱۳-۱۲ سال توصیه نمی‌شود. بعد از ۱۳ سالگی نیاز به مدیریت و رابطه خوب والدین دارد.
سوال پرتکرار بعدی این است: «آیا گذاشتن رمز برای گوشی نوجوانان کار درستی است؟»
خیر؛ این کار به منزله کنترل و بی‌اعتمادی است و باعث ایجاد اضطراب در نوجوان می‌شود و به معنای عدم احترام و نگرش منفی نسبت به فرزندتان است. به عبارتی دیگر، این کار یعنی مچ‌گیری که در نتیجه باعث ایجاد فاصله بین ارتباط شما و نوجوان می‌شود.
سوال بعدی این است: «نظرتان چیست که به طور مداوم گوشی فرزندمان را چک بکنیم؟»
این کار توصیه نمی‌شود چرا که با این شیوه، این پیام را به فرزندتان منتقل می‌کنید که به او شک دارید و اطمینان ندارید. در نتیجه احساس تحقیر شدن می‌کند و این یعنی شکست در رابطه والد-فرزندی.
سوال دیگر: «استفاده مشترک از گوشی را پیشنهاد می‌کنید؟»
بستگی به نوع نیاز نوجوان و سبک تربیتی خانواده دارد. اینکه قانون آن خانه و خانواده چگونه باشد؛ اینکه آیا والدین و نوجوان در این زمینه به توافق رسیده‌اند یا نه. اگر نوجوان برای مسائل درسی گاهی بخواهد تکالیفی برای معلم بفرستد و همیشگی نیست، می‌تواند فعلا از گوشی والدین استفاده کند و در این مدت هم والدین نظارت داشته باشند؛ اما این مساله هم وجود دارد که بعضی از والدین می‌گویند گوشی خوب نیست و از طرفی ممکن است نوجوان بصورت مشترک از گوشی والدینی استفاده کند که خود فیلم‌های نامناسب دارد! پس خود والدین هم باید الگوی خوبی باشند.
سوال شایع دیگری از طرف والدین این است: «کودک ما خیلی سرش توی گوشی است. نمی‌دانیم چکار کنیم. نگرانیم.»
پنج گام موثر
برای دریافت پاسخ، دو موضوع حائز اهمیت است: یک) پنج گام موثر در حل مساله مشترک در مواقع تعارض؛ دو) نظارت و انضباط قاطعانه.
۵ گام موثر شامل اینهاست: ۱. داشتن نگرش حل مساله؛ ۲. بیان مشکل مورد نظر؛ ۳. ارزیابی موثر (ارائه راهکار)؛ ۴. توافق در حل مشکل؛ ۵. اقدام یا عمل موثر در حل مساله.
۱. در نگرش حل مساله، در مورد استفاده بیش از حد فرزندان از گوشی، بهتر است که به جای داد زدن‌های مداوم و تحقیر کردن نوجوانتان به او بگویید: «می‌خواهم در مورد موضوع مهمی با تو صحبت بکنم. ممنون می‌شوم که چند دقیقه‌ای بنشینی و به حرف‌هایم گوش کنی. می‌خواهم بگویم مدتی است مساله‌ای من را نگران کرده است. اینکه از موبایل زیاد استفاده می‌کنی. درست است که دنیای ما و نگاه ما به مسائل متفاوت است، چون که من از نسل دیگری هستم و تو از نسل دیگر. و این اختلاف نظرهایی که بینمان وجود دارد طبیعی است. اما می‌خواهم راجع به این مساله با هم صحبت بکنیم و راه حلی برایش پیدا کنیم.»
۲. تنها مشکل مورد نظر را مطرح کنید: یعنی از بین تمام مشکلاتی که وجود دارد آن مشکلی را انتخاب کنید که بیشتر شما را اذیت می‌کند و از پیامد منفی بیشتری برخوردار است، مثلا استفاده بیش از حد از گوشی توسط نوجوانتان. به مشکلات دیگر نپردازید که باعث می‌شود هم نوجوان از شما فاصله بگیرد و هم تمرکز شما از موضوع اصلی کمرنگ شده و از بین برود. به او بگوئید: «فکر می‌کنم زمانی که تو برای استفاده از گوشی می‌گذاری چیزی بیش از ۶ ساعت است و این موضوع من را نگران کرده است. نگرانم که از بقیه کارهایت عقب بمانی. چشمهایت ضعیف شوند، صبح‌ها به موقع از خواب بیدار نشوی و دیر به کلاس برسی. سر کلاس خوابت بگیرد و افت تحصیلی پیدا کنی.» و بعد به او بگویید: «تو چی فکر می‌کنی؟ چه پیشنهادی داری؟» یعنی به نوجوانتان اجازه بدهید تا نظر و دیدگاهش را بیان کند.
۳. ارزیابی موثر: یعنی شما (والدین) راه حل می‌دهید و نوجوان هم راه حل‌هایی را که به ذهنش می‌رسد بیان می‌کند. شما به عنوان والدین راه کارهایی که می‌دهید: «۱. اینکه اصلا دیگر کاری باهات نداشته باشم، اما اذیت می‌شوم و نگران سلامتی‌ات هستم چون دوستت دارم و نمی‌خواهم اتفاقی برایت بیفتد. ۲. موبایل را ازت بگیرم. تو راهکارهایی که در ذهنت داری بگو.»
ممکن است نوجوانتان مخالفت کند و بگوید نه، راهکار خوبی نیست؛ به جایش من استفاده از گوشی را کمتر می‌کنم. شما ممکن است نظرتان این باشد که میزان استفاده از گوشی در طول روز ۵ ساعت کافی باشد، یعنی از ساعت ۱۲ به بعد گوشی دستش نباشد. باز ممکن است فرزندتان مخالفت کند. این هم راه کار خوبی نیست، چرا از ساعت ۱۲ به بعد دوستانش آنلاین می‌شوند. پیشنهادی که به عنوان یک والد می‌توانید بدهید این است که بگوئید از ساعت ۹ تا ۱۲ گوشی دستت باشد. یعنی با هم گفتگو کنید، به صحبت‌ها و نظرات همدیگر گوش دهید و انعطاف‌پذیر باشید.
۴. در حل مشکل به توافق و تفاهم برسید: یعنی اگر نوجوان از شما درخواست کرد که از ساعت ۹ شب تا ساعت یک، یک و نیم نصف شب بیدار باشد و با دوستانش چت کند، شما موافقت کنید؛ اما برایش پیامد بگذارید، یعنی به او بگوئید باشد، اما باید صبح به موقع بیدار شوی و به سرویس برسی. اگر از مدرسه تماس گرفتند که دیر رسیدی یا در کلاس خوابیدی، نمره‌هایت کم شده و افت تحصیلی پیدا کردی، استفاده از موبایلت را کمتر می‌کنم. قرارمان این است که ظهرها برای درس و تکالیفت وقت بگذاری و عصر و شب هم برای گوشی اگر طبق قانونی که وضع کردیم رعایت نکنی تنبیه می‌شوی (جریمه و محروم کردن نه کتک زدن!) و دیگر اینکه باید صبح‌ها زود و به موقع بیدار شوی و افت تحصیلی نداشته باشی. نظرت چیست؟ با این قانون موافقی؟
نکته: والدین محترم، موبایل بخشی از زندگی نوجوان‌هاست و نمی‌توان آنها را از این فضا دور کرد. انتظار واقع‌بینانه داشته باشید. زمان استفاده از موبایل بصورت میانگین حدودا ۳ تا ۴ ساعت است؛ نه ۱ تا ۲ ساعت.
۵. اقدام یا عمل موثر در حل مشکل: یعنی در این مرحله پاداش و جریمه را مشخص کنید. شما با توجه به قانونی که گذاشتید (استفاده از گوشی از ساعت ۹ شب تا ۱ یا ۱ و نیم نصف شب) به نوجوانتان بگوئید که به مدت ۱ هفته این قانون را در پیش می‌گیریم؛ اگر طبق قانون عمل کردی پاداش می‌گیری، مثلا ۵۰ تومان به پول تو جیبی‌ات اضافه می‌کنم؛ اما اگر طبق قانون پیش نرفتی و عمل نکردی، محروم می‌شوی و به مدت ۱ هفته از ساعت ۹ شب به بعد گوشی ازت گرفته می‌شود. بعد به نوجوانتان بگوئید: تو درباره جریمه و محروم کردن چه نظری؟ بگو می‌شنوم. معمولا نوجوانان اینجا بیشترین نظری که می‌دهند این است: از ظهر که از مدرسه می‌روند خانه، پای گوشی‌شان بنشینند تا عصر، مثلا از ساعت ۱۲ ظهر تا ۴ عصر.
اینجا بهتر است که شما موافقت نکنید و راهکار پیشنهادی که ارائه می‌دید این باشد که از ساعت ۱۲ ظهر تا ساعت ۳ یا ۳ ونیم عصر، حداقل حدود ۴۵ دقیقه چرت کوتاهی داشته باشد تا خستگی‌اش رفع شود، و بعد به درس و تکالیفش برسد، از ساعت ۳ و نیم تا ۶ و نیم از گوشی استفاده بکند. مجددا از ساعت ۶ونیم تا ۹ ونیم درس‌هایش را بخواند و مرور کند و از ساعت ۹ونیم تا ساعت ۱ نیمه شب از گوشی استفاده کند. بعد موبایل را کنار بگذارد و بخوابد.
از نوجوان خود بخواهید که این قانون را به صورت امتحانی به مدت ۱ هفته تا ۱۰ روز در پیش بگیرید؛ اما اگر نوجوان مخالفت کرد و نظر دیگری داشت، اینکه مثلا ساعت ۶ عصر به جای وقت گذاشتن برای درس و تکالیف مدرسه بخواهد از گوشی استفاده کند، مشکلی نیست، اینجا انعطاف به خرج بدهید و قبول کنید. به او بگویید: باشد، اشکالی ندارد. به مدت ۱ هفته تا ۱۰ روز به این روشی که تو گفتی پیش می‌رویم تا ببینیم نتیجه چه می‌شود. اگر فهمیدیم که راهکارت جواب نمی‌دهد، هفته بعد برنامه را تغییر می‌دهیم و من روش پیشنهادی خودم را ارائه می‌کنم. شاید از طریق روش من به جواب بهتری رسیدیم.
خلاصه، با هم صحبت بکنید، همفکری کنید، به پیشنهاد همدیگر اهمیت بدید تا به توافق برسید.
نظارت کنید، نه کنترل
نظارت یعنی داشتن حضور فعال در تمام اجزای زندگی نوجوانتان. نظارت در واقع گفتگو، داشتن مشارکت با نوجوان در زندگی شخصی‌اش همراه با احترام است که باعث ایجاد احساس آرامش و ارزشمندی در فرزندتان می‌شود. این یعنی نگرش مثبت والدین نسبت به نوجوانش.
در نظارت شما به طور غیر مستقیم و از دور رفتار نوجوان خود را مورد بررسی قرار می‌دهید؛ اما در کنترل، نوجوان خود را زیر ذره‌بین قرار می‌دهید که باعث به وجود آمدن احساس منفی و بی‌ارزشی می‌شود.
نظارت بر روی رسانه: مثلا فرزند شما خیلی سرش در گوشی است و شما می‌خواهید بدانید که از گوشی‌اش چه استفاده‌هایی می‌کند و در چه برنامه‌های مجازی فعالیت دارد. مثلا شما متوجه می‌شوید که فرزندتان اینستاگرام دارد و می‌خواهید بدانید که در این برنامه چه فعالیت‌هایی دارد. بهتر است بهش بگویید: «مدتی است متوجه شدم با داشتن برنامه‌های مجازی مثل اینستاگرام و یوتیوب می‌توانم اطلاعات و دانشم را بیشتر کنم و از مسائل روز باخبر شوم. می‌خواهم اینستاگرام داشته باشم. دوست دارم کمکم کنی. می‌توانی این کار را برایم انجام بدهی؟ پیجت چیست که فالوت کنم؟ ازت حمایت کنم؟ چند تا از فیلم و کلیپ‌هایی که توی اینستاگرام، توی پیجت داری و به نظرت عالی است را بیا با هم ببینیم.»
از این طریق شما می‌توانید متوجه شوید که فرزندتان چه عکس و کلیپ‌هایی را در فضای مجازی دنبال می‌کند و در پیجش دارد. بعد به تجزیه و تحلیل (بررسی پیامد منفی و مثبت) فیلم و عکس‌های پیجش می‌پردازید؛ مثلا: «این عکس و کلیپت خیلی جالب است. لایکت کردم و خوشم آمد. اما این عکس و فیلم من را کمی نگران کرد.» دلیلش را هم بگویید که چرا، اما با آرامش، نه تندخویی، که جواب معکوس می‌گیرید.
نیاز نوجوان به موبایل را به رسمیت بشناسید
در کنار تمام مواردی که گفته شد، این نکات را هم در نظر بگیرید که زمانی که نوجوان نیاز به گوشی شخصی دارد:
۱. قبل از خرید گوشی، محدودیت‌های لازم برای استفاده از آن را به او بگوئید.
۲. نظم، قانون و زمان مشخصی را برای استفاده از موبایل تعیین کنید.
۳. در قانونگذاری قاطع باشید (یعنی به آنچه که می‌گویید و قانونی که می‌گذارید پایبند باشید و خودتان هم عمل کنید و الگوی مناسبی برای فرزند خود باشید).
۴. پیامدهای استفاده نادرست را به نوجوان خود بدهید. اینکه به او بگوئید: «ما این گوشی را با هدف مسائل درسی و استفاده‌های روز و سالم از امکانات آن برای تو تهیه کردیم. اما اگر متوجه شویم که از موبایل استفاده ناسالم می‌کنی، مثلا به سایت‌هایی می‌روی که مناسب تو نیست، اگر متوجه بشویم که با این گوشی وارد روابط و برنامه‌های ناسالم می‌شوی و هر چیز دیگری، این گوشی ضبط می‌شود. این یعنی تو تصمیم گرفتی از داشتن گوشی محروم بمانی و تنبیه شوی و راه چاره‌ای نداری که از گوشی مشترک استفاده بکنی. بر آن هم ما نظارت می‌کنیم و رهایت نمی‌کنیم. البته محدودیتت هم بیشتر می‌شود. حالا خودت بگو. کدام پیشنهاد را می‌پذیری؟»
یعنی شما به عنوان والدین پیامدها را به نوجوان گوشزد می‌کنید تا مسئولیت کارشان را بدانند و بپذیرند، و تصمیم درستی بگیرند.
دلایلی که نوجوان از گوشی زیاد استفاده می‌کند
۱. احساس تنهایی، نبود جو صمیمی و روابط دوستانه بین اعضای خانواده که نوجوان از موبایل به عنوان وسیله‌ای امن برای رسیدن به آرامش و رهایی از تنهایی استفاده می‌کند.
۲. نگرانی، دغدغه‌ها و استرس‌هایی که نوجوان در طول روز تجربه می‌کند و توانایی حل مساله ندارد؛ خانواده حمایتگر هم ندارد. به جای حل مشکل از شرایط فرار می‌کند و به گوشی پناه می‌برد.
۳. در نظر نگرفتن زمان ویژه برای نوجوان، یعنی در طول روز مدت زمان معینی را برای نوجوان وقت بگذارید تا از بودن شما در کنار خود لذت ببرد و با تمام وجود حضورتان را احساس کند. فعالیت‌ها و بازی‌هایی را که مورد علاقه‌اش است با او انجام دهید تا به او خوش بگذرد. از تنش‌ها و اضطراب‌هایی که ممکن است داشته باشد با او صحبت بکنید. با این کار به نوجوان این پیام را القا می‌کنید که برای او ارزش قائل هستید، او را دوست دارید و رهایش نمی‌کنید.
۴. فعالیت‌ها و سرگرمی‌هایی را برایش در نظر بگیرید که حالش با آن خوب است و خودتان هم با او مشارکت کنید نه اینکه به تنهایی انجام دهد. توجه داشته باشید بیش از هر چیزی نوجوان به حضور گرم شما در زندگی‌اش نیاز دارد.
۵. زمانی که به پاسخ دادن سوالاتشان طفره می‌روید و جواب قانع کننده نمی‌دهید، حتی در حد کوتاه و مختصر، باعث می‌شود که نوجوان کنجکاوتر شود و از جای دیگری، از منبع دیگری همچون گوشی، کوله‌باری از اطلاعات متناقض را کسب کند.
نکات کلیدی: رفتار خوب، گفتار سالم، انضباط قاطعانه، نظارت و مدیریت صحیح، رسانه، وقت ویژه، ۵ گام موثر، پیامد، قانونگذاری.
* ارشد روانشناسی بالینی، کارشناس سلامت روان در مرکز محمد رسول الله(ص) و مشاور مرکز مشاوره ذهن آرا (همراز)
