دادیاب ۵: اگر نامزدی بر هم خورد، تکلیف هدایا چیست؟

هفت‌برکه – علی‌اکبر امانی*: بنا به تعریف، «نامزدی» یک قرارداد جایز غیر اذنی است (یعنی طرفین می‌توانند هر وقت که بخواهند آن را فسخ کنند) که بین زن و مرد منعقد می‌شود و در آن، هر دو طرف به یکدیگر تعهد به نکاح می‌دهند. به عبارتی دیگر، نامزدی یک پیش‌قرارداد برای انعقاد نکاح در آینده است.

نکته‌ی اول این است که تعهد بر ازدواج در آینده، الزام‌آور نیست، حتی اگر تمام مهریه پرداخت شده باشد. اما در خصوص سوء استفاده طرفین در حق بر هم زدن نامزدی و تقصیرِ یکی از طرفین و ورودِ خسارت به دیگری، مسئولیت مدنی قابل طرح است (جبران خسارت) و این مساله تعارضی با امکان بر هم زدن نامزدی نخواهد داشت. یعنی فرض کنید که شکیبا و هوشنگ با هم نامزدی کرده‌اند و هدیه‌هایی هم بین آنها رد و بدل شده است. اما بعد از مدتی، یکی از این دو نفر از ازدواج کردن با دیگری منصرف می‌شود و قصد بر هم زدن نامزدی را می‌کند. هم شکیبا و هم هوشنگ امکان بر هم زدن نامزدی را دارند، اما حقِ خسارت زدن به دیگری را ندارند.

اما تکلیف هدایای دوران نامزدی چیست؟ هدایای دوران نامزدی قابل مطالبه است، اما می‌بایست بین این هدایا تفکیک قائل شد:

الف) هدایایی که موجود است؛ هدیه‌دهنده می‌تواند هدایایی را که موجود است پس بگیرد، چه مصرف‌شدنی باشد (مثل شکلات و شیرینی) و چه مصرف‌نشدنی باشد (مثل طلا).

ب) هدایایی که تلف شده است: این دو حالت دارد: ۱) اگر هدیه مصرف‌شدنی باشد، مثل شیرینی، نمی‌توان مثل یا قیمت آن را مطالبه کرد؛ ۲) اگر هدیه مصرف‌نشدنی باشد (مثل طلا) می‌توان قیمت آن را مطالبه کرد البته اگر با تقصیر طرف مقابل تلف شده باشد. در صورتی که بدون تقصیر طرف مقابل تلف شده باشد قابل استرداد نیست. در صورت ادعای تقصیر، اثبات با هدیه‌دهنده است. به عبارت دیگر، اصل بر عدم تقصیر است.

یعنی فرض کنید هوشنگ به نامزدی شکیبا چند جعبه مکنتوش و چند قطعه طلا هدیه داده است. اگر نامزدی آنها به هم بخورد، هوشنگ می‌تواند درخواست کند که این هدیه‌ها را به او پس بدهند. در مورد جعبه‌های مکنتوش، اگر هنوز موجود باشد، باید به او برگردانده شود؛ ولی اگر مصرف شده است، دیگر هوشنگ حقی برای پس گرفتن خود شیرینی یا پول آن ندارد. اما در مورد قطعه‌های طلا، اگر هنوز موجود باشد، باید به هوشنگ پس بدهند؛ اگر شکیبا آن راتلف کرده باشد (مثلا هدیه داده یا فروخته باشد) باید پول آن را به هوشنگ بدهد؛ ولی اگر خود هوشنگ کاری کرده است که طلاها تلف شده‌اند (مثلا باعث گم شدن طلاها شده باشد) دیگر نمی‌تواند ادعای خسارت کند. اثبات این که چه کسی باعث تلف شدن طلاها شده، با خود هوشنگ است.

این اصل قضیه بود؛ اما حالت‌های دیگری را که ممکن است این مشکل پیش بیاید، به صورت سوال و جواب مطرح می‌کنیم:

سوال: آیا می‌توان برای جبران خسارت ناشی از بر هم زدن نامزدی، وجه التزام تعیین کرد؟ به عنوان مثال، شرط کنیم که در صورتی که هر کدام از طرفین نامزدی را بر هم بزند، باید ۲۰۰ میلیون تومان به عنوان خسارت به دیگری بدهد.

جواب: نظر دکتر کاتوزیان بر این است که چنین شرطی صحیح نیست، زیرا اجبار غیر مستقیم به نکاح است و مخالف اصل آزادی نکاح و قاعده امری ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی است.

سوال: اگر بر هم خوردن نامزدی به علت فوت یکی از نامزدها باشد، تکلیف چیست؟

جواب: اگر هدایا موجود باشد، چه مصرف‌شدنی چه مصرف‌نشدنی، طرف مقابل می‌تواند آن را مسترد نماید؛ اما اگر هدایا موجود نباشد، حتی اگر مصرف‌نشدنی هم باشد، نمی‌توان قیمت آن را مطالبه نمود.

نکته مهم: نکات فوق شامل هدایایی است که هر یک از طرفین به همدیگر یا به والدین همدیگر می‌دهند. اگر هر یک از والدین، هدیه‌ای به طرف دیگر بدهد، شامل عقد هبه می‌شود و شامل مقررات فوق نیست.

نکته: در خصوص عکس یا نامه‌ای که طرفین در دوران نامزدی به یکدیگر داده‌اند، اگر هنوز موجود باشد قابل استرداد است و اگر موجود نباشد، از باب تلف، نمی‌توان مطالبه خسارت کرد؛ مگر این که عکس عرفا ارزش مالی داشته باشد.

نکته: شیربها عنوان قانونی ندارد و هدیه‌ای است که پسر به مادر دختر می‌دهد؛ بنابراین در صورت به هم خوردن نامزدی، مادر دختر باید شیربها را به پسر برگرداند.

سوال: اگر یکی از طرفین، بدون علت، نامزدی را فسخ کند و خسارتی به طرف مقابل وارد شود و سپس همان شخص فوت کند، می‌توان علیه وراث مطالبه خسارت کرد؟

جواب: پاسخ مثبت است. تفسیر این قضیه طولانی است و از موضوع بحث خارج است.

*  عضو مرکز وکلای قوه قضاییه

ستون دادیاب را از این صفحه دنبال کنید.