زندگی و روزگار باقر فداغی

منابع معدودی در مورد زندگی باقر دوبیتی‌سرای فداغی وجود دارد. یکی از منابع ارزشمند در این زمینه کار استاد احمد حبیبی نویسنده و پژوهشگر فرهنگی در حوزه خلیج فارس است. مقاله‌ی «فرهنگ عامّه و مردم شناسی حوزه ی خلیج فارس در شعر شاعرانش» در نشریه فرهنگ مردم منتشر شده است.  وب‌سایت مردمی فداغ بخشی باقر را از مقاله به مناسب مراسم بزرگداشت باقر فداغی باز نشر کرده است که آن را می‌خوانید:

باقر شاعر و ترانه سرایی است که در سایه‌های دیوار می‌آرمید و در فراق معشوق ناله می‌کرد. نامش «نظام» و نام پدرش «ولی» و تخلّصش «باقر» و اهل فداغ از توابع لارستان فارس است.
منم باقر، ولی اسمم نظامی / به دلبر داده‌ام غطّ غلامی
همه دارند غلام زر خریدی / منم باقر، غلام رایگانی

باقر به دختر عموی خویش عشق می‌ورزید و با اینکه عمویش خواهان ازدواج دخترش با باقر بود با مخالفت زن عمو روبه‌رو شد و باقر بیچاره از هجر محبوب سوخت و خاکستر شد!
شغل باقر، چاپاری بود و از راه نامه‌رسانی ارتزاق می‌کرد ولی چون دل و دماغش در گرو دختر عمویش بود، لذا دست از قاصدی کشید و سوز دل و درد درونش در فراق معشوقه‌اش، انگیزه‌ی ناله‌های جان‌سوزی شد در آفرینش شرواهایی پرشور و ترانه‌هایی پرداستان که از او و از معشوقه‌اش و از زندگی‌اش به یاد و به یادگاری مانده‌اند.
از ولایت خود یعنی فداغ و صحرای باغ، سفرهای زیادی به لار، بستک، جویم، جهرم، فیروزآباد، خنج، اِوَز، گراش، کوار، شیراز، بندرلنگه، بندرعباس و سواحل و جزایر خلیج فارس کرد و در این سفرها به عنوان پیک و قاصد، ماموریّت‌ها انجام می‌داد. مدّتی با سمت دژبانی در حکومت خوانین محلّی لار و بستک نیز مشغول بود.
باقر از لحاظ تاریخی در دوره صفوی می‌زیسته و با محیا؛ شاعر معروف دوبیتی‌سرای جنوب و سواحل و جزایر خلیج فارس، هم عصر بوده است ولی سال تولد و مرگش به درستی معلوم نیست. همین قدر معلوم است که روزگار را به تهیدستی می‌گذرانیده، فاقد زیبایی چهره بوده و معشوقه‌اش قدی کوتاه داشته است. در جوانی بدرود حیات گفته و به پیری نرسیده است.
به زبان فارسی دری آمیخته با واژگان گویش محلّی لارستانی و بستکی، شرواها (شلواها:شروه‌ها، دوبیتی‌ها، ترانه ها)ی جان سوزی در ایام کوتاه عمر خویش، سروده است.
باقر ، دوبیتی سرا و ترانه گویی است که فی البداهه شعر و شروا می‌گفت. می‌گویند جمعی از دوستان و هم ولایتی‌هایش عازم سفر حج بودند و علاقه داشتند که باقر نیز با آنان هم سفر باشد. بنابراین از او خواستند که در این سفر با آن‌ها همراهی کند. باقر در پاسخ، چنین سرود:

نگارا! بخت من کج ، زلف ول کج / فلک کج ، مدخل و مخرج بود کج
عجب بختی به باقر رو نهاده! / که مسکین را میسّر کی شود حج!

«باقر» عاشق و دل باخته‌ی دختر عمویش بود و اگر روزی یک بار او را نمی‌دید، پریشان و آشفته می‌شد. دختر عمو نیز به پسر عموی شاعر پیشه‌ی خویش، عشق می‌ورزید و دلش برای وصال او، ریش بود.

زنان ولایت از دلبستگی و تعلق خاطر دختر عمو به باقر، خبرها می‌آوردند و باقر از این بابت خوشحال و خشنود می‌شد و بر خود می‌بالید که چنین محبوبی با چنان اطوار و رفتاری نیز خاطرخواه اوست.

الا عمّو ! ندادی دخترت را / به گوش کردی سخن‌های زنت را
سر پل صراط و روز محشر / بگیرد آه باقر دامنت را

«باقر» همراه کاروانیان و کاروان سالاران، از این شهر به آن شهر و از این دیار به آن دیار، در گردش بود و البتّه خود، قافله‌دار و کاروان سالار نبود بلکه قاصد و پیکی بود و به چاپاری اشتغال داشت و بدون شک، مسافرت‌های خاطره‌انگیز کاروانی و اتراق در کاروان‌سراهای متعدّد راه‌های جنوب، در تهییج قریحه‌ی شاعری‌اش بی‌تأثیر نبوده‌اند.

فقر مالی باقر و این که چرخ غدّار روزگار، پوستش را به مسکنت آکنده بود یکی از مهمترین دلیل‌های مخالفت خانواده‌ی عمویش در پذیرفتن وی بود، چه عموی باقر سرشناس، معتبر و متموّل بود.
بیچاره باقر، خود نیز از این درد مفلسی خویش، باخبر بود و از سر سوز این دوبیتی را سرود:

چه سازم گر به دستم سیم و زر نیست/ به پهلویم نگار لب شکر نیست
اگر نشنیده‌ای ، بشنو ز باقر / که درد از مفلسی چیزی بتر نیست!

روزی از روزها، باقر از کوچه‌ی معشوقه‌اش می‌گذشت. نگاهی بر پنجره‌ی غرفه‌ی بلند بالای خانه‌ی عمویش انداخت و درنگی کرد. پس از شنیدن صدای دختر عمویش، خطاب به او گفت :

تو که بالای بونی گل به جانت / ندارم زر، بریزم زیر پایت

طلا و نقره که ارزش نداره / تمام هستی باقر فدایت

چند روز قبل از آن که می‌خواستند معشوقه‌ی باقر را به عقد یکی از اهالی معروف و متموّل ولایت در آورند، به عمد، او را به شیراز فرستادند تا به عنوان پیک و قاصد، مأموریّتی انجام دهد و در واقع، در مراسم عروسی حاضر نباشد تا بر زخمش نیشتر وارد نگردد.

مردم شیراز از طبع شعر و شاعری باقر، باخبر بودند و به اطّلاع حاکم شیراز نیز رساندند. حاکم از ورود باقر خوشحال شد و دستور داد، مقدّمات ازدواج باقر را فراهم آورند تا در شیراز، ماندگار شود.
حاکم، فرمان داد که تمام دختران شیراز به اضافه‌ی نُه دختر خودش از دروازه ی شهر شیراز عبور کنند و باقر در جایی مشرف بر دروازه‌ی شهر، بایستد تا هر کدام از دختران را که بپسندد، سیبی را که در دست دارد به سویش بیندازد. این کار صورت گرفت ولی باقر به هیچ یک از دختران، سیبی نَزَد. حاکم از این بی‌توجّهی و بی اعتنایی باقر، سخت آزرده خاطر شد و گفت: باید سر باقر را بزنیم!
در این حال و وضعیّت، وزیر و مشاور حاکم – که اهل بصیرت بود – گفت: نه، ممکن است شرم و حیا، مانع اظهار علاقه اش شده باشد. پس، وزیر به نزد باقر رفت و گفت: آیا واقعاً می خواهی که در شیراز زنی به تو بدهیم؟ گفت: خیر. چون من عاشق دختر عمویم هستم و دل و جانم در بند عشق اوست، زن نمی‌خواهم ولی اگر هدایایی به من بدهید، می‌پذیرم.
وزیر به باقر گفت: « شیراز، خال رخ هفت کشور است» و بهترین زیبارویان جهان را دارد، اگر این جا بمانی به آزوهایت می‌رسی.
باقر در پاسخ گفت:

کلاغی که به من دمساز باشد/ به از شاهین به چرخ باز باشد
به هر ویرانه‌ای که دل بگیرد / به از استنبل و شیراز باشد

وزیر، نزد حاکم رفت و گفت: این باقر، عاشق است ولی معشوقه اش در ولایتش می باشد و در شیراز خودمان، زنی نمی‌خواهد، اگر پولی و هدیه‌ای می‌دهی به او بده تا برود.

سرانجام، باقر گفت: تنها، اسب تیزروی می‌خواهم که به سرعت برق و باد، مرا به ولایت خود برساند.
حاکم به آخورسالار گفت: برو و  بهترین اسب را به او بده. آخورسالار، اسب خوبی برای باقر، گزین کرد و آن اسبِ پسر حاکم بود. پسر حاکم در ابتدا مخالفت کرد و گفت من این اسب را به کسی نمی‌دهم ولی با اصرارِ آخورسالار و این که دستور پدرت می باشد، سرانجام موافقت کرد.
تعدادی از زنان و نوکران حاکم، از موضوع اسب دادن به باقر، باخبر شده، وارد ماجرا شدند و از باقر خواستند که از گرفتن اسب پسر حاکم منصرف شود و در این بین، یکی از زنان زیباروی امّا بیوه، اظهار تمایل کرد که زن باقر شود تا دیگر باقر، برای مسافرت و رفتن به ولایتش به اسبی نیاز نداشته باشد و در این جا بماند و ماندگار شود. دیگر زنان نیز به باقر پیشنهاد کردند که حتماً این زن بیوه را که دارای ملک، مال، خانه و ثروت است به زنی بگیرد و از این خوش بختی استقبال کند و به قول معروف: «سنگ به بخت خود نَزَنَد»، ولی باقر با این دوبیتی به آن ها پاسخ داد:

زن بیوه مگیر زنهار زنهار! / بگیر یک دختر شوخ وفادار
زن بیوه چو نخل دزد بریده / خَرَک در پُنگ نمانده غیر لِنگار

بالاخره، باقر سوار بر اسبی شد که هیچ از «رخش» رستم و «شبدیز» خسرو پرویز کم نداشت. به سرعت برق، دشت، درّه و بیابان را در نوردید. اسب باقر، آن طور تند می‌رفت که باقر نیز بر زین مرکب، آرام و قرار نداشت و گویی در فضا، شنا می‌کرد و پروازکنان با صدایی حزین، رسا و دل نشین، این شلوا (شروا) را سر داد:

گرفتم کرّه‌ای از رمّه‌ی شاه / کز اشرق تا به مغرب می‌کند راه

اگر لطف خدا باشد به باقر / جو از جودون خورد، از کهکشان کاه

باقر از بس اسب را تازاند و این مرکب بادپیما را به جولان در آورد، تاب و توان اسب، تمام شد و در نتیجه  در بین را ترکید و از بین رفت.

پس باقرِ سواره، پیاده شد و به سرعت گام برداشت تا هر چه زودتر به مقصد و دیار معشوقه‌اش برسد. پاره راهی که رفت، خسته و درمانده شد و از چارواداری که در آن مسیر می‌رفت، خری کرایه کرد و بر آن سوار شد و گفت:

خر سبزه! برو رهوار رهوار / کفل پوشت کنم از چرم بلغار
تو امشب من به دلبر وارسان / تو جو بشکن وَ من بوسم لب یار

دومین مرکب باقر در مقایسه با اسب تند روش آهسته می‌رفت و به این دلیل باقر ناراحت بود. چون صاحب خر و چاروادار باقر را پریشان احوال و مضطرب دید، خطاب به او گفت:

شخصی، همه شب بر سر بیمار گریست / چون روز آمد، بمرد و بیمار بزیست

ای بسا اسب تیزرو که بماند / که خر لنگ، جان به منزل برد

باقر در مسیر راه به برکه و آب انباری رسید که تعدادی از زنان داشتند آب بر می داشتند. زنان، مردی را دیدند که سر و صورتش پریشان و آشفته بود. یکی از آن ها گفت احتمالاً این شخص باقر است، دیگری گفت این باقر نیست. در این بین، باقر؛ بگو و مگوی آنها را شنید و چنین گفت:

سر برکه بدیدم یار شش تا / همه حلقه دماغ و میل در پا

نظر بر هشت و چار افکند باقر / غمم بر دل که یار من نه پیدا!

یکی از زنان که از اوضاع و احوال باقر بیشتر خبر داشت، دلش به حال او سوخت و گفت بیا و آب خنکی بنوش و این قدر خود را به آب و آتش مزن، بالاخره آدمی با سرنوشت زندگی می کند. باقر ضمن تأیید سخنان او، با آه و ناله، این شروهرا سر داد:

سرم بر سنگ و فرشم را زمین است / خدا کرده که تقدیرم  چنین است

خدا تقدیر باقر این چنین بود / که دلخون از فراق نازنین است!

یکی از آن جمع که زن نکته دان و آگاهی بود به باقر گفت: تلاش بیهوده مکن زیرا بساط عروسی دختر عمویت را آماده کرده‌اند و تو در این میان، طرفی نخواهی بست! باقر با آه و حسرت جواب داد: باز هم به بخت و اقبال و تقدیر بستگی دارد، زیرا گفته‌اند که : «بسیاری از عقدهای بسته و کابین‌های بریده مانند خواب‌های دیده شده است.»

ولم، آرایش رخت است امشب / که بسیار بر دلم سخت است امشب

به حجله‌ش می برند دلدار باقر / هنوز وابسته با بخت است امشب

زن دیگری از آن جمع به باقر گفت اگر ما گذرمان به خانه ی عمویت بیفتد، برای معشوقه و محبوبت چه پیامی داری؟ باقر در پاسخ چنین سرود:

اگر یار مرا دیدی به خلوت / بگو: ای بی‌وفای کم محبّت!

گریبان من از دست تو چاک است / نخواهد دوخت باقر تا قیامت!

باقر پس از گفت و گو با زنان سر برکه، به سرعت راهش را ادامه داد تا هرچه زودتر به ولایت برسد. چون به خانه اش رسید صدای ساز و دهل شنید و خبردار شد که عروسی دختر عمویش می‌باشد. در این اثنا باقر وقت را مغتنم شمرد و پیش خودش گفت امتحانی می‌کنم، ببینم دختر عمو به راستی، خاطرخواه من است یا نه؟

برای انجام این کار، باقر در خانه‌اش دراز کشید و به مادرش گفت برو جار بزن و مردم را خبر بده که باقر مُرده است!
دختر عموی باقر که همان عروس باشد، چون خبر مرگ باقر را شنید از وسط مجلس عروسی بلند شد و رفت خود را به روی نعش باقر انداخت. گویا، دختر عمو نیز طبع شعرش گل می کند و خطاب به باقر می گوید:

الا باقر! مگیر خیلی بهانه / کسی چون تو نمرده بی گمانه
سر دستم حنای نیم رنگ است / سر و پای پَتی هُندِم تَه خانه

پس ، باقر متوجه می شود که واقعاً او را دوست می دارد و عشقش نسبت به او قلبی و حقیقی است. و در این جاست که خطاب به محبوبش می سراید:

قسم خوردم به والله به والله / قسم بر آیه ی نَصرُ مِنَ الله

به غیر از تو نگیرد یار، باقر / اگر دنیا شود زیرش به بالا

قسم خوردم که تا باشد حیاتم / غلام و چاکر عهد و وفاتم

به غیر از تو نگیرد، یار باقر / از این دم تا دم روز مماتم

ولی چون مردم، کم کم فهمیدند که باقر نمرده بلکه خود را به مُردِگی زده است، از دور و بَرَش پراکنده شدند و هر کس به خانه و کاشانه‌ی خود رفت. عروس را نیز به مجلس عروسی بازگرداندند.

عروس به خانه که رسید با شوهرش عهد و پیمانی بست که باید شب اول نزد باقر بروم. شوهرش پذیرفت و آن شب که عروس به سوی منزل باقر می‌رفت، در مسیر راه با چند نفر دزد برخورد کرد. دزدان چون زن آرایش کرده و زیبارویی را دیدند به او گفتند: در این وقت شب  به کجا می روی؟ زن ماجرا را کاملاً توضیح داد. رئیس دزدان گفت: تو که چنین شوهری داری و با این گونه عهد و پیمان می‌خواهی وفاداری را ادا نمایی، ما هم همراهی‌ات می کنیم و به عنوان تفنگ‌چی و نگهبان از تو محافظت می‌کنیم.
وقتی باقر، دختر عمویش را در کنار خود دید ، گفت: ای دختر عمو! تو که چنین شوهر جوانمردی داری من هیچ گونه قصد بدی نسبت به تو ندارم، فقط مشتاق دیدارت بودم که آن هم با ارادت و اخلاص تو، میسّر گردید.
پس اینک خودم همراهی و بدرقه‌ات و تو را به منزل شوهرت می‌رسانم. دختر عمو گفت: نه، لزومی ندارد زیرا من تعدادی تفنگچی و محافظ به همراه دارم.
بعد از این جریان، باقر هر روز به خانه‌ی دختر عمویش می‌رفت و حتی به عنوان خدمت کار خانه، کارهایش را با دل و جان انجام می داد و البته از دیدن او لذّت فراوان می‌برد. آری، باقر، دیگر فرمان بر خانه بود و با پاکی، صداقت و راستی گوش به فرمان دختر عمو و شوهرش بود.
امّا مردم، ساکت ننشستند . گروهی از اقوام و نزدیکان داماد، باقر را تهدید کردند که نزد حاکم از تو شکایت می کنیم تا به بند و زندان بیفتی و به سزای اعمالت برسی. باقر گفت:

هر آن کس عاشق است از جان نترسد / نه از کُند و نه از زندان ، نترسد
چو گرگ  گشنه ای اندر بیابان / که او ، از هی هی چوپان نترسد

آنانی که اهل سخن چینی و فتنه انگیزی بودند نیز دست به کار شدند و نزد شوهر دخترعمو، فسادی کردند و به او گفتند: چه قدر عیب و زشت است که باقر همیشه در خانه‌ات و با زنت می‌باشد. بالاخره این مردم ماجرا آفرین، آن قدر سخن چینی و هیزم کشی کردند که آتشی افروختند. و شعله‌های این آتش، چنان زبانه‌ای کشید که در روزی از روزها، مرد خانه، باقر را از بالای غرفه و بالای خانه، پایین انداخت و متأسفانه باقر مُرد!

باقر را به قبرستان بردند تا به خاک بسپارند. به دختر عمو نیز خبر دادند که باقر مُردِه است. دختر عمو گفت: قبلاً به من دروغ گفتند  و خبر مرگ باقر به من دادند ولی حالا باید خودم بروم و از نزدیک وارسی کنم. دختر عمو خود آمد و دید که واقعاً باقر مُردِه و مردم در حال کفن و دفن او هستند . دختر عمو کاردی را که از پیش آماده کرده بود، به سینه ی خویش فرو برد و خودش را کشت!
ابتدا باقر را و بعد دختر عمو را به خاک سپردند. جالب این جاست که در هر نقطه ای که قبر دختر عمو می‌کندند، همان جا، قبر باقر بود و نعش باقر از زیر خاک پیدا می شد. می گویند نود و نُه قبر کندند و در همه‌ی آن‌ها، جسد باقر پیدا شد تا سرانجام در قبر صدمی، دختر عمو را کنار باقر دفن کردند.

منبع:
قسمتی از مقاله‌ی «فرهنگ عامّه و مردم شناسی حوزه ی خلیج فارس در شعر شاعرانش»
نوشته‌ی: استاد احمد حبیبی – نویسنده و پژوهشگر خلیج فارس.