چهارشنبه‌ها با میراث ۶: زمان زیر ساباط می‌ایستد

هفت‌برکه – غلامرضا آرمان‌مهر: ساباط‌ها از جمله عناصر شاخص تشکیل‌دهنده‌ی شهرهای ایرانی است که دارای قدمت تاریخی و کارکردهای گوناگون است.

تعاریف و لغت‌شناسی

جزء اول آن «سا» به معنی آسایش و جزء دوم آن «باط» نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است و در آخر بسیاری از واژه‌ها چون رباط و کاربات و خرابات و غیره آمده و روی‌ هم‌ رفته به جای آسایش‌گاه و استراحت‌گاه امروز به کار می‌رود (دهخدا ۱۳۲۴). این واژه که تقریبا به همه‌ی زبان‌های خاوری و باختری و آرامی و ایرانی و فرنگی و تازی رفته، در زبان‌های ایرانی من‌جمله فارسی ریشه‌ی کهن دارد (معین ۱۳۵۰).

ساباط‌ها از عناصر مهم شهری هستند و کوچه‌ای سرپوشیده می‌باشند که اغلب در شهرهای گرمسیری یافت می‌شوند. برای ایجاد ساباط، بخش‌هایی از کوچه‌ها را سرپوشیده می‌کردند. به طور کلی ساباط‌ها به بناهایی به منظور آسودن چه در شهر و چه در بیرون به پا می‌شده اطلاق می‌شده است که از مصادیق آن فضای سرپوشیده در معابر شهری می‌باشد (پیرنیا ۱۳۷۲).

همینطور که از تعاریف پیداست، مهم‌ترین کارکرد ساباط‌ها، تامین آسایش برای رهگذران است، یعنی ایجاد یک فضای نیمه‌باز در طول گذر، با کیفیت فضایی بالاتر، که می‌تواند نقطه‌ی مکثی برای عابران پیاده باشد. اما از کارکردهای دیگر ساباط می‌توان به تامین امنیت، تعریف حریم، استحکام بنا، یکپارچگی شهر، افزایش اعیان و جایگزین درختان اشاره کرد.

در کنار همه‌ی این‌ها، نباید از کارگردهای فرهنگی-اجتماعی ساباط‌ها غافل شد. به عنوان مثال در گراش، می‌‌توان از ساباط روبه‌روی مسجد آخوند به واسطه‌ی قرار گرفتنِ حجره‌‌های تجاری درون ساباط و برقراری رویدادهایی همچون دادوستد و تعاملات اجتماعی بین محله‌ای، به عنوان یک پایگاه اجتماعی-اقتصادی در چند دهه‌ی اخیر گراش نام برد.

نقش ساباط در شکل‌گیری سلسله‌مراتبِ فضایی در بافت تاریخی شهر

اگر بافت تاریخی گراش را از نظر نظام توده و فضا مورد بررسی قرار دهیم، ساباط‌ها نقش موثر و مورد توجهی در تشکیل و انسجام عناصر شهری در ساختار فیزیکی شهر به عهده داشته‌اند، بدین شکل‌ که اگر بافت را در یک نگاه کلی به مجموعه‌ای از بناها و گذرها تقسیم کنیم، ساباط‌ها نقشی میان این‌دو را به عهده دارند و به تکامل سلسله‌مراتب فضایی در بافت تاریخی شهر کمک می‌کنند.

فضای نیمه‌بازی که انسان پیاده را در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می‌دهد تا نشان بدهد معماری گذشته تا چه حد به نیاز و آسایش مردم توجه داشته است.

معرفی دو ساباط ارزشمند در بافت تاریخی گراش

به گفته عبدالعلی صلاحی، پژوهشگر، «ساباط‌ها در گراش عموما اسمی نداشته‌اند، و فقط آنهایی که زیرشان دروازه‌ای قرار داشته، با نام همان دروازه خوانده می‌شده‌اند.» از میان ساباط‌های زیادی که در سطح شهر گراش وجود داشته، دو ساباط را هنوز می‌توان با کیفیتی نزدیک به اصل در محله‌ی جبرالدینی پیدا کرد.

ساباط روبه‌روی مسجد آخوند: این ساباط حدود ۶۰ سال قدمت دارد و در یکی از قدیمی‌ترین مراکز شکل‌گیری هسته‌ی بافت تاریخی گراش بنا شده است. همچنین قرار گرفتن حجره‌ی تجاری مرحوم میرعبدالحسین که از کسبه‌ی بنام و بااعتبار چند‌دهه‌ی اخیر در گراش، و به گفته‌ی اهالی، انسان بسیار منصف، مهربان و صبوری بوده، در زیر این ساباط، اعتباری دوچندان به آن بخشیده است. امروز میرعبدالحسین در میان ما نیست، اما تابلوی کهنه‌ی «روغن نباتی نرگس‌ شیراز» بر سردرِ مغازه‌اش، به همراه دیوارنوشته‌های تاریخی و چوب‌‌های نامنظم سقف، همه و همه به بخشی از حافظه‌ی تاریخی و خاطره‌ی جمعی ما گراشی‌ها تبدیل شده و صدای باریکه‌ی آب جاری کف ساباط به ما گوشزد می‌کند که هنوز زیر ساباط‌های شهر زندگی جریان دارد.

و چند قدم آن‌طرف‌تر به سمت بالا اگر پیش برویم، به ساباط دیگری برمی‌خوریم که به نظر می‌رسد از قدمت بیشتری برخودار است؛ ساباطی بی‌آلایش و ساده که برای ما یادآور سادگی و پاکی مردمان گذشته‌ی این دیار است و در گوشه‌ای از کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی شهر جا خوش کرده تا همچنان میزبان رهگذرانی باشد که لحظاتی را برای در امان ماندن از آفتاب سوزان شهر، به سایه‌ی مهربانش پناه می‌برند.

بررسی فن نیارش و سازه

از نظر سازه‌ای، هر دوی این ساباط‌ها در دسته‌ی ساباط‌های با آسمانه‌ی تخت قرار می‌گیرند و سیستم سقف آن‌ها از انواع سیستم‌های رایج در سقف‌سازی خانه‌های تاریخی گراش است. چوب گز اصلی‌ترین مصالح به کار رفته در سیستم سقف‌ این ساباط‌هاست و «فَنْفَغْ» یکی از کم‌هزینه‌ترین و باصرفه‌ترین سیستم‌های سقف‌سازی در گذشته است که در ساباط بالایی به کار گرفته شده است.

در این سازه‌ها، دیوارهای همسایه‌ی دو طرف نقش باربری ساباط را به عهده‌ دارند و در مقابل، ساباط‌ هم به عنوان پشت‌بند عمل کرده و استحکام بیشتری برای جدارهای خانه‌ها ایجاد می‌کند.

اهمیت ساباط‌ها در گردشگری

در امتداد مسیر این دو ساباط اگر پیش برویم، به آثار و تک‌بناهای شاخصی برمی‌خوریم، مسیری که مسجد آخوند (صفویه)، خانه‌ی جمالی (پهلوی)، حسینیه‌ی سنگ‌آوی (قاجاریه)، خانه‌ی بیواره و خانه‌ی قهرمان‌خان و حسینیه‌ی علی‌رضا‌خانی (قاجاریه) و مسجد جامع (صفویه) و… را به هم وصل می‌کند و یک مجموعه‌ی گردشگری بی‌نظیر را شکل می‌دهد. بناهای ارزشمندی که هرکدام امکان ساعت‌ها توقف و بازدید را فراهم می‌کنند و گذرهای پر پیچ و خمی که تک‌بناها را به هم وصل می‌کنند. در این مسیر، ساباط‌ها نقطه‌ی مکث دل‌نشینی خواهند بود تا لذت قدم زدن در بافت تاریخی گراش را برای رهگذران و گردشگران دوچندان کند.

یادمان نرود که هنوز در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی شهر، زندگی جریان دارد و ما برای حفظ اصالت و هویت ‌شهری و پاسبانی از میراث گرانبهای اجدادمان، و همچنین توسعه‌ی گردشگری، به همه‌ی عناصر تاریخی شهر نیاز داریم. پس بر ماست تا در حفظ و معرفی یکایک آن‌ها کوشا باشیم.

همچنین از نهادها و ارگان‌های مرتبط با بافت تاریخی شهر، از جمله اداره کل راه و شهرسازی، اداره میراث ‌فرهنگی و شهرداری، مجدانه انتظار داریم در خصوص بافت تاریخی شهر طبق ضوابط مصوب میراث ‌فرهنگی عمل کند و حتی در مواجهه با تخلفات صورت‌گرفته در بناهای غیر ثبتی اما واجد ارزش، مطابق قانون پیگیری‌های لازم به عمل آید.