دکتر حمید حاجیان، دکترای حرفهای و دانشجوی تخصص داخلی در دانشگاه علوم پزشکی تهران: پوکی استخوان یا آستئوپروز یک بیماری اسکلتی است که در آن استخوانها نازک و ضعیف میشوند و احتمال شکستن آنها حتی با ضربات بسیار خفیف افزایش پیدا میکند. این بیماری را یک بیماری خاموش مینامند، چون معمولا علایمی ندارد و عوارضش زمانی مشخص میشود که فرد دچار شکستگی استخوان شود. از این رو، آگاهی نسبت به آن و همچنین امکان بررسی تخصصی آن برای افراد ضروری است.
با توجه به روند پیر شدن جمعیت ایران و شیوع بالای کمبود ویتامین D، تحلیل رفتن استخوانها در کمین میلیونها ایرانی است. با این حال، پوشش غربالگری در کشور ما پایین است و بسیاری از افراد پرخطر، حتی یکبار هم تست DEXA ندادهاند. به این ترتیب، وجود دستگاه تست غربالگری DEXA برای این بیماری در بیمارستانها از جمله بیمارستان گراش بسیار اهمیت دارد.
اهمیت غربالگری پوکی استخوان
مطابق با مطالعات علمی منتشرشده[۱]، هر پنج ثانیه یک شکستگی ناشی از پوکی استخوان در جهان رخ میدهد، و ایران نیز با رشد جمعیت سالمند، در مسیر بحران خاموش استخوانی قرار گرفته است. در حالی که طبق یک مقاله علمی[۲]، بیش از ۹۵ درصد شکستگیهای لگن در سالمندان ناشی از افتادن ساده هستند، و بیش از نیمی از مبتلایان هیچگاه به استقلال کامل بازنمیگردند. اما پیشگیری از شکستگی لگن، فقط با یک دستگاه ساده ممکن است.
اما خبر خوب اینجاست: نتایج یک مطالعه[۳] نشان میدهد استفاده از تست DEXA برای غربالگری افراد در معرض خطر، میتواند تا ۶۰ درصد موارد شکستگی را کاهش دهد، و تا ۸۵ درصد در هزینههای درمانی صرفهجویی کند.
در نهایت، باید از مسئولان سلامت پرسید اگر هر پنج ثانیه در جهان یک شکستگی استخوان به دلیل استئوپروز رخ میدهد، چرا دستگاههای غربالگری DEXA در مراکز درمانی ما کافی نیستند؟ سرمایهگذاری روی غربالگری، سرمایهگذاری برای حفظ جان انسانهاست. بیایید پیش از آنکه دیر شود، غربالگری را برای سالمندان، زنان و بیماران پرریسک اجباری کنیم.
غربالگری چیست؟
غربالگری یعنی شناسایی زودهنگام افراد در معرض خطر قبل از بروز عوارض. شکستگی میتواند اولین علامت باشداما در این مرحله، درمان دیر شده است[۴]. بر اساس مطالعات اخیر، غربالگری بهکمک تست DEXA میتواند تا ۶۰ درصد خطر شکستگی را کاهش دهد و تا ۸۵ درصد در هزینههای درمانی صرفهجویی ایجاد کند[۵].
بهترین روش غربالگری: تست DEXA
روش استاندارد طلایی برای تشخیص استئوپروز DEXA scan (Dual-energy X-ray Absorptiometry) است. این روش بدون درد، بدون نیاز به آمادگی خاص، در مدت زمان کم (حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه)، دوز اشعه بسیار پایین (کمتر از عکس قفسه سینه) است. نتیجه عددی با T-score نشان داده میشود که زیر -۲.۵ به معنای استئوپروز؛ بین -۱ تا -۲.۵ به معنای استئوپنی (کمتراکم)؛ و بالاتر از -۱ به معنای نرمال است[۶].
چه کسانی باید غربالگری شوند؟
طبق توصیههای بینالمللی، زنان و مردان بالای ۶۵ و ۷۰ سال باید غربالگری شوند:
برای زنان ۶۵ سال به بالا، غربالگری اجباری است.
برای مردان ۷۰ سال به بالا، در صورت وجود ریسک فاکتور ضروری است.
برای زنان زیر ۶۵ سال، اگر سابقه خانوادگی، یائسگی زودرس، مصرف کورتون و غیره دارند.
و برای مردان زیر ۷۰ سال، در صورت ابتلا به بیماریهای مزمن (کلیه، دیابت، روماتیسم).[۷]
غربالگری چه تأثیری در جامعه دارد؟
مطالعهای در تایلند[۸] نشان داد که با پیادهسازی برنامهی غربالگری منظم، شیوع شکستگی لگن تا ۳۰ درصد کاهش یافت. همچنین تشخیص زودهنگام استئوپنی باعث پیشگیری از پیشرفت به استئوپروز در ۴۰ درصد موارد شد.
تعریف علمی استئوپروز
طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) استئوپروز حالتی است که تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) کاهش مییابد و ریزساختار استخوانها دچار آسیب میشود بهطوری که استخوانها شکننده و مستعد شکستگی میشوند. وقتی تراکم استخوانی فرد بیش از ۲.۵ انحراف معیار پایینتر از میانگین جوان سالم باشد (در تست DEXA) فرد دچار استئوپروز در نظر گرفته میشود[۹].
چرا استخوانها پوک میشوند؟
بدن ما همواره در حال بازسازی استخوانهاست. سلولهایی به نام استئوکلاست استخوانهای فرسوده را جذب میکنند و سلولهایی به نام استئوبلاست استخوان جدید میسازند. در استئوپروز این تعادل به هم میخورد، بدین صورت که، ۱) تحلیل استخوانها بیشتر از ساخت است؛ و ۲) ساخت استخوان به اندازه کافی انجام نمیشود.
این اتفاق اغلب به دلایل زیر رخ میدهد:
۱) یائسگی: افت هورمون استروژن که نقش حیاتی در حفظ تراکم استخوان دارد.
۲) افزایش سن: با افزایش سن سرعت جذب کلسیم کاهش مییابد.
۳) رژیم غذایی نامناسب: کمبود کلسیم ویتامین D و پروتئین.
۴) کمتحرکی: ورزش نکردن باعث کاهش تحریک استخوانسازی میشود.
۵) داروها: مانند مصرف بلندمدت کورتونها.
۶) ژنتیک: سابقه خانوادگی ابتلا به استئوپروز.[۱۰]
بیماری خاموش و خطرناک
استئوپروز را بیماری خاموش مینامند زیرا معمولاً بدون علامت است و اغلب زمانی تشخیص داده میشود که فرد دچار یک شکستگی شود. این شکستگیها ممکن است در نواحی مانند لگن، مهرههای ستون فقرات یا مچ دست رخ دهند، حتی بدون وارد شدن ضربه شدید.
در مراحل پیشرفته، علائم پنهانی مانند درد مزمن کمر یا گردن، کاهش قد، قوز پشت (کیفوز)، و شکستگیهای مکرر ممکن است بروز کنند. یکی از جدیترین عوارض، شکستگی لگن است که در سالمندان میتواند منجر به بستری طولانیمدت، کاهش تحرک و حتی مرگ شود[۱۱].
چه کسانی بیشتر در معرض خطر هستند؟
۱) زنان بعد از یائسگی
۲) افراد بالای ۶۵ سال
۳) کسانی که کورتون یا داروهای ضدصرع مصرف میکنند
۴) بیماران با دیابت، آرتریت روماتوئید یا بیماری کلیوی
۵) افراد سیگاری یا الکلی
۶) افراد با سابقه خانوادگی شکستگی
شیوع پوکی استخوان چقدر است؟
برآوردها نشان میدهد که بیش از ۲۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به استئوپروز مبتلا هستند (Kassymova et al., 2025).
زنان یائسه بیشترین جمعیت درگیر را تشکیل میدهند، بهطوریکه تا ۳۰ درصد زنان بالای ۵۰ سال به درجاتی از پوکی استخوان مبتلا هستند (Unfer et al., 2025; IOF, 2024).
در مردان نیز حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد افراد بالای ۵۰ سال کاهش تراکم استخوان دارند که اغلب بدون تشخیص باقی میماند (IOF, 2024).
شکستگیهای مرتبط با استئوپروز سالانه حدود ۸.۹ میلیون مورد را شامل میشوند، یعنی تقریباً هر ۳ ثانیه یک شکستگی در جهان رخ میدهد (IOF, 2024).
مرگومیر ناشی از استئوپروز
استئوپروز مستقیماً کشنده نیست، اما شکستگیهای ناشی از آن، بهویژه در سالمندان میتوانند مرگبار باشند.
شکستگی لگن (Hip Fracture): میزان مرگومیر در سال اول پس از شکستگی لگن بین ۲۰٪ تا ۳۰٪ در سالمندان گزارش شده است.[۱۲] نرخ مرگ و میر در مردان بالاتر از زنان است زیرا مردان معمولاً دیرتر تشخیص داده میشوند.[۱۳]
شکستگیهای مهرهای (Vertebral Fracture): در زنان مسن با شکستگی ستون فقرات ناشی از استئوپروز، نرخ مرگومیر تا ۲.۵ برابر بیشتر از همتایان سالم گزارش شده است[۱۴]. این نوع شکستگیها اغلب بدون درد حاد هستند ولی با افزایش خطر مرگ در درازمدت همراهاند.
چرا پیشگیری مهم است؟
استئوپروز یک بیماری پیشرونده و خاموش است که بیشتر در سالمندان و زنان یائسه دیده میشود. اما خبر خوب اینجاست: پیشگیری از استئوپروز، هم ممکن است و هم بسیار مؤثرتر از درمان دیرهنگام[۱۵].
چرا تغذیه مهم است؟
برای حفظ سلامت استخوانها و پیشگیری از پوکی استخوان، دو ریزمغذی اساسی نقش حیاتی دارند: کلسیم بهعنوان ماده اصلی تشکیلدهنده استخوان، و ویتامین D که با افزایش جذب رودهای کلسیم، به حفظ توده استخوانی کمک میکند (Unfer et al., 2025).
مکمل کلسیم برای چه افرادی توصیه میشود؟
مکمل کلسیم برای گروههایی که دریافت روزانه کافی ندارند یا در معرض خطر کاهش تراکم استخوان هستند توصیه میشود، شامل:
- زنان یائسه
- سالمندان بالای ۷۰ سال
- افراد گیاهخوار سختگیر یا با عدم تحمل لاکتوز
- بیماران با دیابت، بیماری کلیوی یا مصرف کورتون
- نوجوانان در حال رشد سریع
- افراد با کمبود ویتامین D
(IOF, 2024; NIH, 2025)
البته باید این نکات احتیاطی را هم در نظر داشت: مکمل کلسیم باید فقط با نظر پزشک در شرایط زیر مصرف شود: سابقه سنگ کلیه کلسیمی؛ نارسایی مزمن کلیه؛ هیپرکلسمی (کلسیم خون بالا)؛ مصرف داروهای دارای تداخل با کلسیم مانند لووتیروکسین، آنتیبیوتیکها و آهن[۱۶].
بهترین نحوه مصرف مکمل
– در دوزهای تقسیمشده (مثلاً ۲ بار در روز)، چون جذب بیش از ۵۰۰–۶۰۰ mg در یک وعده محدود است.
– همراه با غذا (مخصوصاً مکملهای نوع کربنات کلسیم).
– اگر از نوع سیترات کلسیم باشد، میتوان با معده خالی هم مصرف کرد.
– حداقل ۲ ساعت فاصله بین مصرف مکمل کلسیم و آهن، لووتیروکسین یا برخی آنتیبیوتیکها.
نظر شخصی: با توجه به شرایط تولید، نگهداری و بستهبندی محصولات لبنی در ایران و نبود نظارت کافی بر میزان واقعی کلسیم در این محصولات، نمیتوان با اطمینان گفت که دریافت روزانه کلسیم از طریق لبنیات بهاندازهای است که از استئوپروز پیشگیری کند.
از نظر من، بهویژه برای زنان یائسه، سالمندان و افرادی با رژیم غذایی محدود، مصرف روزانه ۲ عدد قرص کلسیم کربنات ۵۰۰ میلیگرمی (جمعاً ۱۰۰۰ میلیگرم) بهعنوان یک راهکار ساده، ارزان و قابل دسترس میتواند کمک بزرگی در پیشگیری از پوکی استخوان باشد؛ بهویژه وقتی مکملها از منابع کنترلشدهتر تهیه میشوند.
با توجه به افزایش هزینههای تغذیه سالم و قیمت بالای مکملهای خارجی به نظر من، استفاده از قرصهای ایرانی کلسیم و ویتامین D یک راهکار بسیار مقرونبهصرفه و قابل اطمینان برای پیشگیری از پوکی استخوان است.
بسیاری از برندهای داخلی دارای استانداردهای دارویی هستند، در داروخانهها در دسترساند و با هزینهای بسیار کمتر از نمونههای خارجی، میتوانند نیاز روزانه بدن را تأمین کنند. در شرایط فعلی اقتصادی، دو قرص کلسیم کربنات ایرانی (۵۰۰ میلیگرمی) همراه با قرص ویتامین D (۱۰۰۰ واحدی) در روز، میتواند برای بسیاری از خانوادهها یک راهحل ساده، کمهزینه و مؤثر باشد بهویژه در سالمندان و زنانی که در معرض خطر بالای شکستگی هستند. البته مهم است که مصرف این مکملها با مشورت پزشک یا داروساز انجام شود.
ویتامین D چیست؟
ویتامین D یک ویتامین محلول در چربی و حیاتی برای سلامت استخوان، سیستم ایمنی، و جذب مواد معدنی است. در واقع، بدون ویتامین D، کلسیم خوردهشده، جذب نمیشود[۱۷].
نقشهای کلیدی ویتامین D در بدن شامل:
- افزایش جذب کلسیم از روده باریک
- تنظیم سطح فسفر برای ساخت استخوان و مینای دندان
- حفظ تراکم استخوان و پیشگیری از نرمی یا پوکی استخوان
- تقویت عملکرد ایمنی با کاهش التهاب و حساسیت به عفونت
- کاهش ریسک افتادن در سالمندان با بهبود عملکرد عضلات و تعادل حرکتی[۱۸].
در ایران، مطالعات متعدد نشان دادهاند که کمبود ویتامین D بسیار شایع است. در متاآنالیزی از دادههای ملی، شیوع کمبود در جمعیت عمومی ۵۶٪ و در زنان میانسال بیش از ۷۵٪ گزارش شده است، حتی در مناطق آفتابی کشور[۱۹].
منابع ویتامین D:
- نور خورشید (منبع اصلی طبیعی)
- ۱۰ تا ۲۰ دقیقه نور مستقیم آفتاب روزانه به دست و صورت کافی است
- در زمستان، آلودگی، استفاده از کرم ضدآفتاب، لباسهای پوشیده = کاهش سنتز پوست
- منابع غذایی (محدود ولی مفید)
ماده غذایی ویتامین D تقریبی (IU)
ماهی سالمون (۱۰۰ گرم) ۴۵۰ IU
ساردین با استخوان (۸۵ گرم) ۳۲۵ IU
زرده تخممرغ (۱ عدد) ۴۰ IU
جگر گاو (۱۰۰ گرم) ۵۰ IU
شیر غنیشده ۱۰۰ IU در هر لیوان
کره غنیشده یا مارگارین ۵۰–۸۰ IU در هر قاشق چایخوری[۲۰]
مکملهای ویتامین D
بهدلیل کمبود غذایی و آفتابی، در اغلب افراد بهویژه سالمندان، مصرف مکمل توصیه میشود.
وضعیت مقدار مکمل توصیهشده (IU/day)
بزرگسالان سالم ۸۰۰–۱۰۰۰ IU
سالمندان یا یائسهها ۱۰۰۰–۲۰۰۰ IU
کمبود شدید (با آزمایش) ۵۰۰۰ IU یا آمپول ویتامین D با تجویز پزشک[۲۱].
چه کسانی در معرض کمبود ویتامین D هستند؟
– زنان محجبه یا خانهنشین
– سالمندان (پوست سنتز ویتامین را کمتر انجام میدهد)
– افرادی با پوست تیره
– افراد چاق (ذخیره در چربی بالا میرود)
– مبتلایان به بیماریهای گوارشی (مثل سلیاک، IBD) نوزادانی که شیر مادر میخورند (شیر مادر ویتامین D کمی دارد)
عوارض مصرف بیش از حد (دوز بالا بدون تجویز):
- تهوع، استفراغ
- سردرد، افزایش کلسیم خون
- آسیب کلیوی، سنگ کلیه
در نتیجه، فقط زیر نظر پزشک، دوزهای بالای ۲۰۰۰ IU مصرف شود.
مصرف قرص ۵۰ هزار واحدی در ماه یا مصرف روزانه قرص هزار واحدی؟ مطالعات بالینی نشان دادهاند که مصرف دوزهای بالا بهصورت ماهانه یا با فاصله زیاد (مانند هر ۱ یا ۳ ماه) ممکن است خطر افتادن و حتی شکستگی را افزایش دهد در مقایسه با دوزهای روزانه یا هفتگی با دوز کم تا متوسط که ایمنتر هستند.
پانویسها:
[۱] Journal of Bone and Mineral Research (Zaheer et al., 2025)
[۲] Phruetthiphat et al. (2025, Scientific Reports)
[۳] Lombardi et al. (2025, Elsevier)
[۴] Zaheer et al., 2025
[۵] Lombardi et al., 2025 – Elsevier Bone Health
[۶] Lombardi et al., 2025 – Elsevier
[۷] IOF Guidelines, 2024 – International Osteoporosis Foundation; USPSTF Recommendations, 2023
[۸] Phruetthiphat et al., 2025
[۹] World Health Organization (WHO). (2004). Assessment of Osteoporosis at the Primary Health Care Level. WHO Technical Report. Geneva: WHO Collaborating Centre for Metabolic Bone Diseases, University of Sheffield, UK.
[۱۰] International Osteoporosis Foundation (IOF). (2024). Risk Factors for Osteoporosis. www.iofbonehealth.org
NIH Osteoporosis and Related Bone Diseases National Resource Center. (2025). Bone Health and Osteoporosis: A Guide for Patients
[۱۱] • Zaheer, M.H. et al. (2025). Mortality from vertebral fractures in White women aged 65+ with osteoporosis. JBMR Plus, 9(9).
- Guzmán, S.A.A. et al. (2025). Underrated risk of osteoporotic pelvic fractures in elderly: A call for FLS. Annals of Rheumatic Diseases.
[۱۲] Guzmán et al., 2025 – Annals of the Rheumatic Diseases
[۱۳] Zaheer et al., 2025 – JBMR Plus
[۱۴] Zaheer et al., 2025
[۱۵] Zaheer et al., 2025
[۱۶] NIH, 2025; NOF Guidelines, 2024
[۱۷] NIH Fact Sheet, 2025
[۱۸] Unfer et al., 2025 – Frontiers in Medicine; NIH Fact Sheet, 2025
[۱۹] Hajimohammadi et al., 2020.
[۲۰] NIH & USDA 2025 Food Data
[۲۱] Lombardi et al., 2025; IOF Guidelines, 2024
