هفت‌برکه: خسوف یا «ماهِ خونین» (Blood Moon) امشب، یکشنبه ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ از دو جنبه اهمیت دارد. اول اینکه از نظر زمانی ۸۲ دقیقه طول می‌کشد و دوم اینکه در مناطق گسترده‌ای از جهان از جمله ایران قابل مشاهده است. پس امشب می‌توانیم یک پدیده‌ی طبیعی جهانی، زیبا و ایمن را رایگان و در هوای خنک و سکوت شب در صحرو یک دل سیر مشاهده و در شگفتی‌های آفرینش سیر کنیم.
نگاهی گذرا به باورهای قدیمی در زمان خسوف و کسوف
در بسیاری از مناطق دنیا، در روزگاران قدیم و زمانی که دانش مردم در مورد پدیده‌های طبیعی ناچیز بود، باورهای عامه برای روبرو شدن با آن و کاهش ترس مردم در مورد این پدیده وجود داشت، چون گمان می‌کردند نیروهای شر، اجنه یا نیروهای فرازمینی باعث کسوف یا خسوف شده‌اند. از این رو کارهایی را برای دور کردن و راندن این موجودات و غلبه بر تاریکی انجام می‌دادند.
به پدیده‌ی خسوف یا کسوف در منطقه‌ی جنوب «گزیر» گفته می‌شود. در گراش هم از سده‌های پیشین و گذشتگان ما آیینی به نام «پاتیل میراثی» باقی مانده است. در این رسم، مردم برای دور کردن نیروهای شر با چوب یا وسیله‌ای مشابه روی یک ظرف مسی یا فلزی (مثلا حلوا سَزی) که به خانواده ارث رسیده است، می‌کوبیدند تا با تولید سر و صدا نیروهای شر را که به گلوی ماه و خورشید چنگ انداخته، دور کنند. به نظر می‌آید این رسم در برخی دیگر از شهرهای ایران هم رواج داشته است. اگر شما اطلاعات دیگری از این باورها دارید، در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
اما در کتاب «واژه‌نامه گویش مردم اوز» به قلم نسرین انصاف‌پور و محمد رفیع ضیایی اطلاعات جالبی از ارتباط این پدیده با قصه‌های اسطوره‌ای در باور مردم این خطه پیدا کردیم. آنها نوشته‌اند: «گِزِر نام موجودی خیالی است که به باور مردم از ماه یا خورشید پولی طلبکار است و برای وصول طلبش هر از گاهی به سراغ ماه یا خورشید می‌رود و گلوی ماه یا خورشید را می‌فشارد تا خفه‌اش کند. به همین دلیل ماه یا خورشید کبود می‌شوند و ماه‌گرفتگی یا خورشیدگرفتگی اتفاق می‌افتد.» در اینجا ماه یا خورشید دست به کار می‌شوند؛ «ماه یا خورشید در موقع گرفتگی به طلبکار می‌گویند باید کمی صبر کند چون کاروانی در راه است که برای او چند کیسه پول می‌آورد و طلبکار گوش می‌دهد تا صدای زنگ و همهمه کاروانیان را بشنود.» (۱۰۳۲)
سپس مردم با ایجاد سر و صدا با استفاده از ظروف و اشیا، سعی در فراری دادن طلبکار از فشردن گلوی ماه یا خورشید دارند. انصاف‌پور و ضیایی نوشته‌اند: «به همین جهت مردم باید با نواختن بر ظرف‌های مسی سر و صدا راه بندازند تا طلبکار صدای همهمه کوبیدن اشیا را بشنود و به طمع رسیدن قافله گلوی ماه یا خورشید را رها کند.» (۱۰۳۲)
سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی درباره‌ی ایجاد سر و صدا برای رهانیدن ماه و خورشید هم همین را می‌نویسد: «تقریباً در تمام شهرها و روستاهای ایران، برای رماندن و ترساندن موجود مسبب خسوف و کسوف، و نیز به قصد یاری رساندن به خورشید و ماه برای رهایی و نجات از دست نیروهای تاریکی و دشمنان روشنایی، بر تشت (تاس) مسی میراثی (به ارث رسیده) و دیگر وسایل مسین آشپزخانه ضربه‌هایی می‌کوبند و تولید سر و صدا می‌کنند.» (میرشکرایی و همکاران، ۵۸-۵۹)
از روش‌های دیگر برای رهانیدن خورشید و ماه، «ایجاد سروصدا به واسطۀ تیر در کردن؛ زدن بر دله (قوطی حلبی)؛ استفاده از وسایل پر سر و صدای موسیقی نظیر طبل، نقاره، شیپور، ساز [سرنا]، دهل، و زنگوله دام‌ها؛ و روشن نمودن آتش بر بلندی و…آتش‌بازی است.» (میرشکرایی و همکاران، ۵۹-۶۰)
همچنین باور عامه بر این بود که زن باردار در زمان خسوف یا کسوف نباید به ماه یا خورشید نگاه کند. میرشکرایی می‌نویسد: «به باور بیشتر مردم ایران اگر زنی آبستن به هنگام خسوف و کسوف، به ماه و خورشید بنگرد و جایی از بدنش را بخاراند و یا لمس کند، در همان نقطه از بدن جنین، لکه‌ای کبود (سیاه یا قهوه‌ای) پدیدار خواهد شد که مردم به آن ماه‌گیرشدن می‌گویند.» (میرشکرایی، ۶۶ -۶۷)
با گذشت زمان و ظهور ادیان آسمانی، این باورها به سمت باورهای دینی رفت و اکنون بسیاری از باورمندان به اسلام در زمان خسوف و کسوف «نماز آیات» می‌خوانند تا از عظمت این پدیده‌ی طبیعی و ترس احتمالی از آن به خدا پناه ببرند.
امشب دوربین‌های عکاسی و موبایل این بار به سمت یک پدیده‌ی طبیعی در آسمان شب می‌چرخد و فقط حیف که نمی‌شود با «ماه خونین» سلفی گرفت!
«ماه خونین»
اما چرا به خسوف امشب لقب «ماه خونین» داده‌اند؟ سایت «نشنال جئوگرافیک» اطلاعات علمی خوبی در این باره به دوستداران نجوم و آسمان شب می‌دهد. در این مورد می‌خوانیم: «در هنگام ماه‌گرفتگی کامل، نور خورشید که از طریق جو زمین عبور می‌کند، خمیده و پراکنده می‌شود و نور آبی را فیلتر کرده و اجازه می‌دهد تا طول موج‌های قرمزتر به ماه بتابد. به همین دلیل به آن لقب «ماه خونین» داده می‌شود. بسته به شرایط جوی کره زمین، سایه می‌تواند از نارنجی روشن تا قرمز متمایل به زنگاری متغیر باشد. پیش‌بینی‌ها برای این خورشیدگرفتگی نشان می‌دهد که دیسکی نسبتاً درخشان با رنگ نارنجی متمایل به قرمز خواهیم داشت، زیرا جو زمین در حال حاضر نسبتاً از مواد آتشفشانی و گرد و غبار سنگین پاک است.»
همچنین این سایت در مورد خسوف امشب اطلاعات عمومی مفیدی داده و نوشته است: «در شب ۷-۸ سپتامبر، ماه به سایه زمین می‌افتد و در خلال یک خسوف ماه کامل، از نقره‌ای به قرمز تغییر رنگ داده و تاریک می‌شود. اگرچه این خسوف از قاره‌های آمریکا قابل مشاهده نخواهد بود، اما بخش زیادی از نیمکره شرقی می‌تواند نمای کاملی برای مشاهده خسوف طولانی و شگفت‌انگیز ۸۲ دقیقه‌ای داشته باشد. این دومین خسوف ماه در سال ۲۰۲۵ خواهد بود و با توجه به قابلیت دید آن در برخی از پرجمعیت‌ترین مناطق جغرافیایی جهان، نزدیک به ۶ میلیارد نفر این نمایش آسمانی را خواهند دید.»
سایت ناسا هم در مورد چگونگی مشاهده‌ی این خسوف نوشته است که می‌توانید بدون هیچ نگرانی آن را ببینید، چون «پدیده‌ای دیدنی و بدون خطر برای چشم است و برخلاف خورشیدگرفتگی، نیاز به فیلتر یا عینک خاص ندارد.»
البته یک ماه‌گرفتگی دیگر هم در پایان امسال وجود خواهد داشت که در اسفند رخ می‌دهد اما در ایران قابل مشاهده نیست.
برای پایان‌بندی این گزارش، شعر عاشقانه از محمد باقری شاعر فداغی را بخوانید:
ماه گِزیر اُشگوروتو مَی زَتو پاتیلِ مِسی / بلکه وِل شادِه و دنیا بِبِه روشن یَه وِلا
منابع:
انصاف‌پور، نسرین، ضیایی، محمدرفیع، واژه‌نامه گویش مردم اوز. اختران، تهران: ۱۳۹۶.
میرشکرایی، محمد؛ و همکاران. گرفتگی خورشید و ماه در فرهنگ مردم، سازمان میراث فرهنگی، تهران: ۱۳۷۳.
۱۷ شهریور ۱۴۰۴
نفهمی درد بزرگیست ….
البته هنوزم تو این قرن و با این همه پیشرفت علم و تکنولوژی خرافه پرست هستند.