هفت‌برکه – سمیه کشوری: به مناسبت ۱۸ تیرماه، «روز ادبیات کودک و نوجوان»، در این شماره از #کمدکودک، به معرفی مجموعه ده‌جلدی «تاریخ ادبیات کودکان ایران» نوشته محمدهادی محمدی و زهره قایینی می‌پردازیم تا یک بار دیگر به اهمیت این حوزه‌ی ادبیات تاکید کرده باشیم. درباره‌ی این مجموعه می‌توانید در سایت موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان (اینجا) نیز مطالبی بخوانید.
مقدمه
ادبیات کودک در ایران همچون رودخانه‌ای پرخروش است، رودخانه‌ای که از سرچشمه‌های کهن فرهنگ و اسطوره‌های سرزمین پارس آغاز شده و در طول قرون و اعصار، همگام با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و تاریخی، به شکل‌های گوناگون رشد کرده و رنگ و بوی تازه‌ای یافته است. این تاریخ، نه تنها بازتاب‌دهنده‌ی ذوق و هنر نویسندگان و شاعران است، بلکه نشان‌دهنده‌ی تحولات ذهنی و اجتماعی جامعه ایران نسبت به کودکان و نقش آنها در فرهنگ بوده است.
مجموعه ده‌جلدی تاریخ ادبیات کودکان ایران نوشته‌ی محمدهادی محمدی و زهره قایینی، اثری بی‌نظیر و کم‌مانند در حوزه‌ی پژوهش ادبیات کودکان در ایران است. این مجموعه که حاصل بیش از یک دهه تحقیق و نگارش در موسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و منتشر شده توسط انتشارات چیستا است، به‌عنوان یکی از جامع‌ترین منابع مرجع در زمینه تاریخ ادبیات کودکان در ایران شناخته می‌شود.
این اثر تاریخچه‌ای مفصل از سیر تحول ادبیات کودکان ارائه می‌دهد، و با نگاهی عمیق به جایگاه کودک در جامعه، تحولات فرهنگی، آموزشی و اجتماعی ایران را نیز مورد کاوش قرار می‌دهد. این مجموعه به دلیل جامعیت، دقت علمی، و پیوند آن با فرهنگ و تاریخ ایران، اثری برجسته و ضروری برای پژوهشگران، نویسندگان، معلمان، و علاقه‌مندان به ادبیات کودکان است. در این معرفی، به اهمیت این مجموعه، ساختار آن، محتوای هر جلد، و تأثیر آن بر حوزه ادبیات کودکان پرداخته خواهد شد.
اهمیت مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران
مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران از چند جهت اثری مهم و تأثیرگذار محسوب می‌شود:
جامعیت و گستردگی تاریخی: این مجموعه با پوشش دادن دوره‌ای طولانی از دوران باستان تا آستانه انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷)، تاریخ ادبیات کودکان را به‌صورت یکپارچه و منسجم بررسی می‌کند. این گستردگی زمانی، امکان درک عمیقی از سیر تحول مفهوم کودکی، آموزش، و ادبیات در بستر تاریخ ایران را فراهم می‌آورد.
رویکرد چندوجهی: این اثر تنها به بررسی متون ادبی محدود نمی‌شود، بلکه با تحلیل جایگاه کودک در جامعه، نظام‌های آموزشی، و تحولات فرهنگی و اجتماعی، تصویری جامع از عوامل شکل‌دهنده ادبیات کودکان ارائه می‌دهد. این رویکرد چندوجهی، مجموعه را به منبعی ارزشمند برای مطالعات میان‌رشته‌ای تبدیل کرده است.
مستندسازی دقیق و استفاده از منابع معتبر: پژوهش‌های این مجموعه با تکیه بر اسناد تاریخی، تصاویر، و مصاحبه‌ها انجام شده است. این مستندسازی دقیق، به‌ویژه در بخش‌هایی که به تحلیل متون برگزیده، بررسی‌های ادبی و تاریخی، و سرگذشت‌نامه‌ها پرداخته، به خواننده امکان می‌دهد تا با شواهد ملموس با تاریخ ادبیات کودکان آشنا شود.
تأثیر بر نهادهای ادبیات کودکان: این مجموعه نقش مهمی در شناخت و تقویت نهادهای مرتبط با ادبیات کودکان، مانند شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ایفا کرده است. بررسی این نهادها در جلدهای پایانی، نشان‌دهنده تأثیر عمیق آنها بر توسعه ادبیات کودکان در ایران است.
جایگاه بین‌المللی: سه جلد پایانی این مجموعه در سی و سومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان «کتاب سال ایران» برگزیده شد. این موفقیت نشان‌دهنده ارزش علمی و فرهنگی این اثر در سطح ملی و حتی بین‌المللی است. همچنین، فعالیت‌های زهره قایینی در دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) و نامزدی محمدهادی محمدی برای جایزه هانس کریستین آندرسن، جایگاه جهانی این پژوهش را تقویت کرده است.
منبعی برای آموزش و پژوهش: این مجموعه برای دانشجویان، پژوهشگران، نویسندگان، و کتابداران منبعی ضروری است. از یک سو، اطلاعات جامعی درباره تاریخ ادبیات کودکان ارائه می‌دهد و از سوی دیگر، با تحلیل‌های عمیق و فهرست منابع، راه را برای تحقیقات بیشتر هموار می‌کند.
ساختار و محتوای مجموعه
مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران به‌گونه‌ای طراحی شده که هر جلد به دوره‌ای خاص از تاریخ ایران و تحولات ادبیات کودکان در آن دوره می‌پردازد. در ادامه، محتوای هر جلد به‌صورت خلاصه معرفی می‌شود:
جلد اول: ادبیات شفاهی و دوران باستان
این جلد به ریشه‌های ادبیات کودکان در فرهنگ شفاهی و دوران باستان ایران می‌پردازد. نویسندگان با بررسی لالایی‌ها، ترانه‌ها، متل‌ها، و افسانه‌های عامیانه، نشان می‌دهند که چگونه فرهنگ شفاهی به‌عنوان پایه‌ای برای ادبیات کودکان شکل گرفته است. همچنین، بخش‌هایی از این جلد به نظام آموزشی در ایران باستان و متون اندرزی مانند درخت آسوریک اختصاص دارد. این جلد با تحلیل جایگاه کودک در جامعه باستانی، خواننده را با مفهوم کودکی در روزگار کهن آشنا می‌کند.
جلد دوم: ادبیات کودکان پس از اسلام
جلد دوم بیش از هزار سال تاریخ ادبیات کودکان، از ورود اسلام به ایران تا آستانه انقلاب مشروطه، را پوشش می‌دهد. این دوره شاهد تحولاتی در نظام آموزشی مکتب‌خانه‌ای و شکل‌گیری متون ادبی با درون‌مایه‌های مذهبی و اخلاقی است. نویسندگان با بررسی متون ادبی و اندرزی این دوره، نشان می‌دهند که چگونه ادبیات کودکان تحت تأثیر فرهنگ اسلامی و ادبیات کلاسیک پارسی تکامل یافته است.
جلد سوم و چهارم: ادبیات کودکان در دوره مشروطه
این دو جلد به دوره‌ای پویا و تحول‌آفرین در تاریخ ایران، یعنی انقلاب مشروطه، اختصاص دارند. در این دوره، دیدگاه‌های نوین آموزشی و پرورشی شکل گرفت و مفاهیم مدرن کودکی و آموزش به‌تدریج وارد جامعه ایران شد. نویسندگان به بررسی اولین کتاب‌های چاپی کودکان، نشریات اولیه، و تأثیر روشنفکران مشروطه بر ادبیات کودکان می‌پردازند. این جلدها نشان‌دهنده گذار از ادبیات سنتی به ادبیات مدرن کودکان هستند.
جلد پنجم تا هفتم: ادبیات کودکان در روزگار نو (۱۳۰۰–۱۳۴۰)
این سه جلد به دوره‌ای می‌پردازند که ادبیات کودکان در ایران به‌صورت مدرن شکل گرفت. از دهه ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰، پیشگامانی مانند جبار باغچه‌بان، عباس یمینی شریف و توران میرهادی نقش مهمی در توسعه ادبیات کودکان ایفا کردند. این جلدها به بررسی کتاب‌های درسی، نشریات کودکان، و ظهور ناشران تخصصی کتاب کودک می‌پردازند. همچنین، تأثیر نهادهای آموزشی و فرهنگی بر رشد ادبیات کودکان در این دوره مورد توجه قرار گرفته است.
جلد هشتم تا دهم: ادبیات کودکان در روزگار نو (۱۳۴۰–۱۳۵۷)
سه جلد پایانی به دوره‌ای کلیدی در تاریخ ادبیات کودکان ایران، یعنی سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷، اختصاص دارند. این دوره با رشد شهرنشینی، توسعه نهادهای آموزشی، و شکل‌گیری سازمان‌هایی مانند شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان همراه بود. جلد هشتم به موضوعاتی مانند جایگاه کودک، نظام آموزش و پرورش، و نهادهای ادبیات کودکان می‌پردازد. جلد نهم به انواع ادبیات کودکان، از داستان‌های واقع‌گرا و فانتزی تا شعر و ادبیات غیرداستانی، اختصاص دارد. جلد دهم با ارائه نمایه‌های موضوعی و نام‌ها، دسترسی به اطلاعات کل مجموعه را آسان‌تر می‌کند.
ویژگی‌های برجسته مجموعه
تحلیل‌های عمیق و چندلایه: هر فصل از این مجموعه شامل بخش‌هایی مانند «متن برگزیده»، «بررسی ادبی»، «بررسی تاریخی»، «مصاحبه با تاریخ»، و «سرگذشت‌نامه» است که به خواننده کمک می‌کند تا درک عمیقی از موضوعات مطرح‌شده به دست آورد.
تصاویر و اسناد تاریخی: استفاده از تصاویر، پوسترها، و اسناد تاریخی، به‌ویژه در جلدهای هشتم و دهم، به غنای بصری و محتوایی این مجموعه افزوده است. این اسناد به خواننده امکان می‌دهند تا با فضای فرهنگی و اجتماعی هر دوره آشنا شوند.
فهرست منابع و نمایه‌ها: در پایان هر جلد، فهرست منابعی برای مطالعه بیشتر ارائه شده است. همچنین، نمایه‌های موضوعی و نام‌ها در جلد دهم، این مجموعه را به منبعی کارآمد برای پژوهشگران تبدیل کرده است.
زبان روان و علمی: با وجود حجم بالای اطلاعات و تحلیل‌های پیچیده، زبان این مجموعه روان و قابل‌فهم است، به‌طوری که هم برای متخصصان و هم برای خوانندگان عمومی جذابیت دارد.
تأثیر مجموعه بر ادبیات کودکان ایران
این مجموعه نه‌تنها به‌عنوان یک منبع مرجع، بلکه به‌عنوان یک اثر الهام‌بخش برای نویسندگان، تصویرگران، و پژوهشگران ادبیات کودکان عمل کرده است. با مستندسازی تاریخ ادبیات کودکان، این اثر به حفظ میراث فرهنگی ایران کمک کرده و راه را برای نسل‌های آینده هموار ساخته است. همچنین، با معرفی پیشگامان ادبیات کودکان و تحلیل آثار آنها، به تقویت هویت ادبی این حوزه کمک کرده است.
از سوی دیگر، فعالیت‌های محمدهادی محمدی و زهره قایینی در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و پروژه‌هایی مانند «با من بخوان» نشان‌دهنده تعهد آنها به ترویج کتاب‌خوانی و آموزش کودکان است. این مجموعه به‌عنوان پایه‌ای برای این فعالیت‌ها، نقش مهمی در ارتقای سطح آگاهی فرهنگی و ادبی در ایران ایفا کرده است.
چرا این مجموعه ضروری است؟
شناخت تاریخ فرهنگی ایران: این مجموعه با بررسی سیر تحول ادبیات کودکان، دریچه‌ای به تاریخ فرهنگی، اجتماعی، و آموزشی ایران باز می‌کند. خوانندگان می‌توانند با مطالعه این اثر، درک بهتری از چگونگی شکل‌گیری مفهوم کودکی و ادبیات مرتبط با آن در ایران به دست آورند.
منبعی برای پژوهشگران: برای دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های ادبیات، تاریخ، علوم تربیتی، و مطالعات کودکی، این مجموعه منبعی بی‌نظیر است که اطلاعات دقیق و تحلیل‌های عمیق ارائه می‌دهد.
الهام‌بخش برای نویسندگان و تصویرگران: با معرفی متون برگزیده و تحلیل‌های ادبی، این مجموعه به نویسندگان و تصویرگران کمک می‌کند تا با تاریخ ادبیات کودکان ایران آشنا شوند و از آن الهام بگیرند.
تقویت هویت ملی: این اثر با مستندسازی تاریخ ادبیات کودکان، به حفظ و تقویت هویت فرهنگی ایران کمک کرده و نشان می‌دهد که چگونه ادبیات کودکان بخشی از میراث فرهنگی این سرزمین است.
نتیجه‌گیری
مجموعه ده‌جلدی تاریخ ادبیات کودکان ایران نوشته محمدهادی محمدی و زهره قایینی، اثری ماندگار بی‌بدیل در حوزه پژوهش ادبیات کودکان است که با نگاهی جامع و عمیق، تاریخ تحول این حوزه را از دوران باستان تا آستانه انقلاب اسلامی ایران روایت می‌کند. این مجموعه نه‌تنها گنجینه‌ای از اطلاعات تاریخی و ادبی است، بلکه با تحلیل‌های چندلایه و مستندسازی دقیق، راه را برای شناخت بهتر فرهنگ و هویت ایرانی هموار می‌سازد. این اثر با تأثیرگذاری بر نهادهای ادبی، الهام‌بخشی به نویسندگان و پژوهشگران، و تقویت جایگاه ادبیات کودکان در ایران، به‌عنوان یک منبع مرجع و میراث فرهنگی ماندگار شناخته می‌شود. مطالعه این مجموعه برای هر کسی که به ادبیات، تاریخ، و فرهنگ ایران علاقه‌مند است، تجربه‌ای غنی و ارزشمند خواهد بود.
