شهربین ۱۸: حق همیشه با درخت است

هفت‌برکه – حسین ناصری: هر چند روز یکبار خبر قطع درختان در سطح شهر در شبکه‌های اجتماعی داغ می‌شود. خبرنگاران هفت‌برکه در چند نوبت، نظرات از شهروندان و مسئولان فضای سبز شهرداری را منعکس کرده‌اند (از جمله اینجا و اینجا). در این مقاله قصد دارم از لحاظ حقوقی و قانونی به این موضوع بپردازم.

قبل از شروع بحث، باید به یاد داشت: «همیشه حق با درخت است». در هیچ کجای قانون، قطع درختان و از بین بردن فضای سبز توصیه نمی‌شود، بلکه بر عکس، مجازات‌های مختلفی برای این کار در نظر گرفته شده است. تنها در صورتی می‌توان درختی را قطع کرد که شرایطی خیلی خاصی وجود داشته باشد.

حق درخت در مقررات شهری

در قوانین و مقررات مربوط به شهر و شهرداری، هشت دفتر با مسائل مختلف وجود دارد که عنوان یکی از آنها «فضای سبز و آلودگی هوا» است. اهمیت و ضرورت این موضوع در مدیریت شهری از همینجا پیداست.

طبق تبصره ۴ ماده ۴ حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها، کاشت و حفاظت و آبیاری درختان معابر، میادین، بزرگراه‌ها و پارک‌های عمومی از اهم وظایف شهرداری‌ها می‌باشد.

مجازات از بین بردن درختان در قوانین، مجازات نسبتاً سنگینی است. یکی از قوانینی که این اقدام را جرم تلقی کرده، مربوط به قانون مجازات اسلامی است که بر اساس قانون حفظ و گسترش فضای سبز شهرها، علاوه بر جریمه نقدی، زندان را برای قطع درخت پیش‌بینی کرده است.

در اینجا به مجازات فرد یا کسانی که این اقدام را مرتکب می‌شوند اشاره شده است؛ اما ضعف قانونی این ماده قانونی این است که اگر شهرداری که متولی اصلی حفاظت از ریه‌های تنفسی شهرهاست این اقدام را انجام دهد، معلوم نیست مردم باید به چه مرجعی مراجعه کنند. در صحبتی که با مهندس محمد جمالی، رئیس اداره محیط زیست گراش، داشتم، ایشان اظهار کرد که حوزه اختیارشان صرفاً رسیدن سرانه‌ی فضای سبز به حد استاندارد است و در تصمیم‌گیری‌های مدیریت شهری دخالتی ندارند. به نظر می‌رسد آخرین جایگاهی که قدرت نظارتی و امکان تذکر و توصیه در این زمینه را داشته باشد، دادستانی باشد.

البته نکته‌ای که از نظر شورا و شهرداری همواره مغفول مانده این است که قبل از برخورد ریشه‌ای و رادیکالی نسبت به هر موضوع و مساله‌ی شهری، توجیه منطقی و آگاهی‌بخشی مردم، حق مردم است. اکنون برخی از شهروندان حس می‌کنند که افرادی در مدیریت شهری گراش، کمر همت به نابودی میراث آیندگان شهر بسته‌اند و هیچ توجه و احترامی به نظرات و مطالبه شهروندان ندارند.

مقررات شهرداری بین درخت و نهال تفاوت قایل شده است. نهال به گیاه دارای ساقه چوبی منفرد گفته می‌شود که محیط بن آن کمتر از ۱۵ سانتی‌متر باشد. درخت گیاه چوبی دارای ساقه منفرد اعم از درخت دارای میوه مثمر و سایر درختان (غیر مثمر) که محیط آن‌ها از ۱۵ سانتی‌متر کمتر نباشد. درخت مو از این حکم مستثنی است. بن درخت نیز محل تلاقی تنه درخت یا نهال با سطح زمین است. در صورتیکه درخت در سطح زمین به چند ساقه منشعب شده باشد، بن قطورترین ساقه ملاک عمل خواهد بود و بقیه ساقه‌ها، شاخه محسوب می‌شوند.

شرایط سخت قطع درخت در قانون

ماده‌ی یک «لایحه حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها» می‌گوید: شهرداری در محدوده قانونی شهر و حریم قانونی آن، بنا به تقاضای مالک یا وکیل یا قائم مقام قانونی وی راجع‌ به قطع درختانِ مشمول قانون پس از تصویب کمیسیون موضوع ماده هفتم این مصوبه و در موارد ذیل مکلف به صدور مجوز قطع درخت با رعایت سایر مقررات مربوط می‌باشد.

الف) درخت غیر مثمری که به سن بهره‌وری رسیده باشد و به قصد انتفاع از چوب آن درخواست قطع داده شده باشد که در این کار باید به جای آن مجددا درخت کاشته شود. چنانچه شهرداری مایل به حفظ درخت بوده و بهای چوب آن را به مالک بپردازد، درخت نباید قطع شود.

ب) درخت به دلیل آفت‌زدگی، بیماری، انگل و یا علل غیر عمد دیگر خشک شده و یا احتمال سرایت آفت است و بیماری از آن به دیگر درختان و گیاهان وجود داشته باشد و یا احتمال سقوط آن برود که در این صورت باید به جای آنها نهال به میزان دو برابر محیط بن درخت کاشته شود.

ج) درخت در محل احداث ساختمان و یا مسیر راه، کانال و مجاری آب، خطوط انتقال برق، لوله‌کشی نفت، گاز، تلفن و نظایر آن قرار گرفته باشد و یا به هر نوعی مانع از اجرای طرح‌های عمرانی و عمومی باشد.

د) درخت واقع در معابر و میادین مانع عبور و مرور طبیعی و یا وجود آن برای مالکین و ساکنین مزاحمت ایجاد کرده باشد.

اکنون باید پرسید آیا در مورد درختانی که در ماه‌های اخیر قطع‌ شده‌ است، این شرایط وجود داشته است؟ و آیا کمیسیونی تشکیل شده و مجوزی برای قطع درختان صادر شده است؟

استناد غلط به نامه‌ی استانداری در مورد درخت کویتی

در صحبتی که با یکی از عوامل اجرایی شهرداری داشتم، در توجیه قطع درختان، به نامه‌ای از استانداری استناد کردند. اما با بررسی این نامه، متوجه شدم که در هیچ جای این بخشنامه به قطع و نابود کردن کامل درختان کنوکارپوس (کویتی) اشاره نشده است، بلکه فقط درخواست گزارشی از معایب و مزایای کنوکارپوس (کویتی) ارائه شده است و در نهایت نیز صرفاً توصیه به عدم کاشت این نوع گیاهی شده است. در صورتی‌که در گراش، علاوه ‌بر اینکه این نوع درختان را قطع می‌کنند و از بین می‌برند، دیده شده علاوه ‌بر کنوکارپوس، انواع دیگری از درختان از جمله بید و نارنج و… نیز قطع شده است. به نظر می‌رسد عوامل تصمیم‌گیر در شهرداری باید شخصی را صرفاً جهت برداشتِ درست از نامه‌ها و بخشنامه‌ها استخدام کنند تا به نابودی کامل فضای سبز نرسیم.

در بخشنامه‌ی مورد استناد شهرداری، مدیر کل دفتر امور شهری و شوراها نامه‌ای جهت خودداری از کاشت درخت کنوکارپوس (کویتی) در حاشیه دیوار منازل و ساختمان‌ها و منابع آب به رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهداری‌های کشور و منضم به نامه معاون پژوهش و فناوری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی فرستاده است. در ادامه به شرح مختصر هر یک می‌پردازیم.

در نامه‌ی اول که رئیس سازمان شهرداری‌ها به معاون پژوهش و فناوری فرستاده است، درخواست اظهار نظر فنی تخصصی مبنی بر تداوم استفاده از گیاه کنوکارپوس (کویتی) یا نهال مناسب جایگزین (گونه‌هایی با نیاز آبی کم، مقاوم، بومی و سازگار با اقلیم) ارائه شده است. در این نامه ذکر شده است که در سال‌های گذشته، گونه‌ای به نام کنوکارپوس در استان‌های جنوبی به دلیل مزایایی که به آن اشاره شده کاشته شده است، به طوری که بیش از ۵۰ درصد فضای سبز شهری استان‌های جنوبی از این گونه گیاهی است.

در جواب، معاون پژوهش و فناوری از آسیب‌های احتمالی درخت کنوکارپوس (از جمله آلرژی‌زایی و بروز مشکلات تنفسی که البته از لحاظ علمی به هیچ وجه ثابت نشده است)، و میزبانی از پنج آفت و رشد ریشه‌های سطحی و خسارات به تاسیسات شهری یاد کرده و سه مورد پیشنهاد داده است: الف) هرس شدید که مانع از ظهور گل و گرده‌افشانی شود؛ ب) در جانمایی دقت شود و از کاشت در فلاورباکس‌ها، حاشیه دیوار منازل، منابع آب خودداری شود؛ و ج) پس از کاشت از سیستم آبیاری بارانی که فقط افق سطحی خاک را مرطوب می‌کند اجتناب شود. در آخر نیز به خودداری از کاشت درخت مورد اشاره در حاشیه‌ی دیوار منازل و منابع آب توصیه شده است.

یکی از مسائل مطرح شده در مرود کنوکارپوس مساله بروز مشکلات تنفسی است در این مورد چند تحقیق دانشگاهی نیز انجام شده است که در بیشتر آن‌ها موضوع آلرژی‌زا بودن این درخت تایید نشده است. یکی از این نمونه‌ها تحقیق «درخت کنوکارپوس گنجینه دریایی-دارویی جنوب ایران» در دوره ۲۴ نشریه طب جنوب در سال ۱۴۰۰ است که بر اساس آن : «کنوکارپوس یک پالایشگر طبیعی است به طوری که می توان از آن برای حذف آلاینده های فلزات سنگین و سموم از آب, خاک و هوا استفاده کرد. به عنوان پایشگر زیستی می توان میزان آلاینده ها را در بخش های مختلف درخت کنوکارپوس به صورت کمی و کیفی بررسی کرد. تاکنون هیچ پژوهش علمی نتوانسته است آلرژن بودن گرده این درخت و یا ایجاد حساسیت توسط کنوکارپوس را نشان دهد.» (متن کامل مقاله در پایگاه علمی جهاد دانشگاهی)

بر اساس تجربه‌ای که در شهرهای جنوبی و گراش وجود دارد، باید در این زمینه تمام احتمالات را در نظر گرفت. به عنوان مثال، در گذشته با توجه به مزیت بسیار زیاد درخت کویتی نسبت به معایب آن، مدیریت شهری و فضای سبز شهرداری‌ها به این مورد علاقه زیادی نشان داده‌اند؛ اما امروز که این موضوع در حال بررسی است و بر روی مضرات این درخت زوم شده است، بهتر است در کاشت این درخت تردید به خرج داد و برای افزایش فضای سبز، به تنوع گونه‌های گیاهی توجه کرد. با این حال، به نظر نمی‌رسد که قلع و قمع کامل این نوع از درخت هم منطقی باشد.

چند پیشنهاد برای حفظ درختان شهر

الف) شناسنامه‌دار کردن و پلاک دادن به درختان و گیاهان سطح شهر

ب) شفافیت کمیسیون ماده هفت و برگزاری جلسات مستمر

ج) بیشتر کردن اختیار انجمن حافظان محیط زیست در حفاظت از فضای سبز شهری

د) بازبینی قوانین شهرداری‌ها و اصلاح و به‌روزرسانی قوانین مختص شهر، چرا که تصویب این قوانین مربوط به سال ۵۹ است و آخرین اصلاحیه در سال ۸۷ انجام شده است.

ه) تنوع در کاشت درختان معابر و خیابان‌ها و کاشت درختان سازگار با محیط زیست

و) آگاهی‌بخشی علمی به وسیله‌ی مستندات و مدارک به مردم

ستون شهربین را در این صفحه دنبال کنید.