آینده‌پژوهی پیامدهای پدیده‌ی کرونا

هفت‌برکه – گریشنا: دنیا و ایران پساکرونا چگونه خواهد بود؟ دکتر امیرحمزه مهرابی، دکترای مدیریت منابع انسانی و رییس پیشین دانشگاه علمی–کاربردی قم، در این مقاله سعی می‌کند به این سوال جواب بدهد.

 دکتر امیرحمزه مهرابی: در شرایطی که ذهن جهانیان درگیر «پیشگیری» و «درمان» کروناست، ضروری است با آینده‌نگری در صدد تحقیق و ترسیم و آینده‌پژوهی Future studies شرایط جامعه انسانی پس از فروکش کردن تب «پدیده کرونا» باشیم، تا بر این اساس، به آینده‌نگاری foresight بپردازیم. قطعاً وضعیت اجتماع بشری، طبیعت، تکنولوژی، ساختار، روابط قدرت و… پس از کرونا با جامعه پیش از وقوع کرونا، از همه‌ی جهات متفاوت خواهد بود.

ماتیاس هورکس و همکارانش در مرکز پژوهش‌هاى وابسته به موسسه رابرت کخ در آلمان، با رویکرد آینده‌پژوهانه، تغییرات شگرف وضعیت جامعه‌ی پس از کرونا را در سه بعد (تعاملات اجتماعى، نقش تکنولوژى و میانگین مطالعه افراد) ترسیم کرده است. مرکز مطالعات بیولوژیک میشیگان، با انتشار تحقیقاتی با عنوان «کرونا، حیات بیولوژیک سیاره را متحول خواهد کرد.» آینده‌ی امیدبخشی از محیط زیست را نوید می‌دهد. عده‌ای دیگر (مثل: پرویز درگی) به آینده‌پژوهی در کاروکسب پرداخته‌اند.

شرایط ایران بعد از کرونا:

فارغ از تبعات تلخ و کشنده‌ى این اپیدمى، نیمه‌ى دیگر این اتفاق اما جالب و شنیدنى‌ست که کل جهان را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بى‌شک ایران اسلامی تحت اثر پدیده ویروس کرونا، به طور شگفت‌آوری در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تکنولوژیکی، دفاعی، امنیتی و… متحول خواهد شد، که برخی از آنها عبارتند از:

۱. ورود ایران به جرگه دارندگان قدرت فرازمینی (جن)

باید بدانیم که بدون هیچ شک و تردیدی موجودی با نام «جن» در جهان آفرینش وجود دارد که از نظر تکلیف و شایستگی مورد خطاب پروردگار قرار گرفته و مشابه انسان از اختیار برخوردار بوده و پاداش و عقاب دارد. دیگر اینکه:

۱. سی و چهار بار نام «جن» در قرآن کریم آورده شده است.

۲. هفتاد و دومین سوره قرآن با نام این موجود نام‌گذاری شده است.

۳. احادیث و روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع)، امامان و بزرگان علوم دینی در باره جن، موجود است و در دسترس قرار دارد.

۴. اجنه توسط مردم عادی دیده نمی‌شوند ولی مثل خیلی از پدیده‌های دیگر (الکتریسته، اتم و…) وجود دارند و منشاء اثر هستند. برای تقریب به ذهن می‌توان گفت اجنه مثل هوا هستند که در صورت تجمع (مثل ابر) قابل رویت می‌شوند. از این رو می‌توانند به اشکال مختلف و ریز و درشت درآیند.

۵. جنیان قدرت فوق‌العاده‌ای دارند و محدویت زمانی و مکانی نداشته و می‌توانند به خدمت انسان درآیند. چنان که حضرت سلیمان از جنیان به عنوان کارگزار خود بهره می‌برده‌اند، به طوری که در سوره نمل آیه ۱۷ آمده است: (وَحُشِرَ لِسُلَیْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ) «سپاهیان سلیمان از جن و آدمی و پرندگان گرد آمده و جلوش به صف (رژه) می‌رفتند.»

تحقیقات محرمانه نشان می‌دهد که اسرائیل و آمریکا از سال‌ها پیش به فاز بهره‌گیری از قدرت اجنه و موجودات فرازمینی ورود پیدا کرده‌اند و در زمینه جمع‌آوری اطلاعات، انتشار عوامل مخل امنیت و بهداشت، تغییر باورها و نگرش‌ها و… از این قدرت‌های نامرئی استفاده می‌کنند.

اشاره سربسته و رمزآلود مقام معظم رهبری در خصوص وجود و همکاری بین دشمنان «جنی» و «انسی» برای مقابله با انقلاب اسلامی و احتمال حمله بیولوژیکی به ایران از جنس کرونا، می‌تواند تعیین‌کننده استراتژی جدید برای نیروهای دفاعی ایران و بیان گوشه‌ای از واقعیت باشد. اسراری که ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور افشا شود.

۲. شکل‌گیری دهکده انسانی

اصطلاح دهکده جهانیGlobal Village  اصطلاحی است که مارشال مک‌لوهان کانادایی در توصیف آینده جهان، تحت تأثیر وسایل ارتباط جمعی به کار برد. وی چهار دهه قبل، با قدرت آینده‌نگری فوق‌العاده‌اش می‌گفت جهان با گسترش تکنولوژی ارتباطی به یک دهکده فشرده تبدیل خواهد شد و حرکت اطلاعات از هر چهارگوشه جهان به هر نقطه در یک لحظه‌ اتفاق می‌افتد. مک‌لوهان اینترنت را (سی سال قبل از رایج شدنش)، به عنوان «گسترش خودآگاهی» و شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی مجازی و تشکیل زیست‌بوم رسانه ایMedia Ecology  را پیش‌بینی کرد.

کشورهای غربی به سردستگی آمریکا پس از فروپاشی شوروی سابق، با موج‌سواری و سوء استفاده از فرایند طبیعی جهانی شدن Globalization تحت تاثیر پیشرفت تکنولوژی، پروژه جدیدی را با برنامه‌ریزی به پیش بردند که می‌توان آن را «جهانی‌سازی» نامید. فروریختن مرزها در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و  اجتماعی… و تسلط یک فرهنگ، زبان، سیاست و کدخدای واحد بر کل جهان، از جمله اهداف این پروژه است. آمریکا در صدد است با برقراری نظمی نوین و با تسلط بر دهکده جهانی همه کشورها را به زیر سلطه خود درآورد و کشورهای متمرد (به اصطلاح خودشان) را تنبیه کند.

اما ویروس کرونا سرنوشت دیگری را برای جهان رقم خواهد زد. اگر بمباران اتمی ژاپن توسط آمریکا به مصونیت بیشتر و قدرتمند تر و ثروتمندتر شدن آمریکا منجر شد، اما گسترش ویروس کرونا (چه عمدی و چه اتفاقی) موجب مصونیت و سوء استفاده آمریکا و کشورهای غربی نخواهد شد. از این به بعد دهکده واقعی جهانی به شکل «دهکده انسانی» شکل خواهد گرفت. دهکده ای که مثل یک بدن و پیکر، شریک شادی و غم یکدیگر خواهد بود. به قول سعدی:

بنی آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار / دگر عضوها را نماند قرار

ویروس، بمب اتم و شبکه اینترنت نیست که دیگران بتوانند با اثر محدود، یک یا چند کشور را دچار مشکل کنند و خودشان از راه دور نظاره گر اثرات آن باشند. بلکه این اثر با شدت بیشتری به سایر کشورها سرایت خواهد کرد. چنان که ظرف چند روز آمار مبتلایان آمریکایی به کرونا رکورد زد و از چین و کره و ایتالیا و ایران نیز بیشتر شده است.

به نظر می رسد پدیده عجیب کرونا موجب بازدارنگی در جنگ بیولوژیک و ایجاد تردید جدی در به‌کارگیری یا اهمال در مقابله با آن توسط ابرقدرت‌ها خواهد کرد.

۳. بازتعریف ساختار قدرت در جهان

حدود دو قرن است که جهان (با هر اسمی) به دوگروه کشورهای «مرکزی، جهان اول، توسعه یافته، سلطه گر» و کشورهای «پیرامونی، جهان سوم، توسعه نیافته، تحت سلطه» تقسیم شده است. (هرچند در سطح نظریه افرادی مثل والراشتاین، جهان را به سه گروه مرکزی، پیرامونی و نیمه‌پیرامونی تقسیم می کنند). جوامع پیرامونی وابسته و حیاط خلوت جوامع مرکزی هستند و نظام سلطه از هر فرصتی برای بهره برداری و تحمیل نظرات خود بر کشورهای دیگر استفاده می‌کند. کودتا، تحمیل جنگ، تحریم، تشکیل و تحریک گروه های شورشی (داعش، منافقین، جندالشیطان بوکوحرام و…) همه و همه برای تامین منافع سیاسی اقتصادی غرب صورت گرفته است. تاکنون هرچه ضرر و زیان بوده، متوجه کشورهای دیگر می شد و هرچه سود و منفعت بوده، به جیب کشورهای غربی رفته است.

اما پدیده کرونا این جاده یک‌طرفه را دگرگون ساخت. اگر (به عنوان مثال) پدیده داعش همه ضررها را بر کشورهای منطقه به ویژه سوریه و عراق تحمیل کرد و اغلب کشورهای غربی بدون پرداخت هزینه این جنگ افروزی، فقط از منافع آن بهره بردند، کرونا اینگونه نیست. اگر کودتای ۲۸ مرداد علیه مصدق و جنگ علیه مردم یمن مضرات آن نصیب مردم ایران و یمن شده و برای کشورهای غربی سود داشته، کرونا نتایج دیگری را دارد رقم می زند. اگر چین و ایران از این واقعه صدمه دیدند، کشورهای اروپایی خصوصاً آمریکا بیشتر دارند متضرر می شوند. حتی کم کم دارد فلسفه تحریم ها زیر سوال می رود. بطوری که اگر ایران به خاطر تحریم های دارویی نتواند جلو گسترش ویروس کرونا را بگیرد، اینگونه نیست که فقط ایران ضرر کند، بلکه همه کشورهای منطقه و جهان، با شدت بیشتری متضرر خواهند شد.

به نظر می رسد ساختار و روابط «مرکز –پیرامونی» و «فقیر – غنی» و «ابرقدرت – تحت سلطه» و دژ تسخیرناپذیر ابرقدرت‌ها در حال فروریختن است.  

۴. تضعیف گفتمان دوگانه‌پنداری

رنسانس Renaissance یا دوره نوزایی وتجدید حیات، جنبش فرهنگیِ مهمی بود که آغازگر دورانی از انقلاب علمی، اصلاحات مذهبی و پیشرفت صنعتی، اقتصادی و هنری در اروپا گشته است. پس از رنسانس در همه زمینه ها (فلسفه ، سیاست، اقتصاد ، بهداشت و…) یک نوع گفتمان دوگانه پنداری آشتی ناپذیر بر جهان حاکم شده است که آن ها را در مقابل و در تضاد با یکدیگر معرفی می شود. چنان که (علم در مقابل دین )، (خدا در تضاد با انسان)، (دنیا مقابل آخرت)، (سنت در مقابل تجدد) و …تلقی می شود.

این رویکرد در سایرکشورها از جمله ایران به ویژه از سوی روشنفکران غرب زده، با شدت و ولع بیشتری دامن زده می شود و چنان وانمود می شود که این پدیده ها در تناقض یا در تضاد با یکدیگرند و نتیجه می گیرند که پس: «اجتماع نقیضین محال» است و نمی توانند «با» هم باشند از این رو بین این دو گزاره ها « یا» می گذارند. برخی از دوگانه پنداری ها عبارتند از (طب جدید – طب سنتی)، (تعهد – تخصص)، (حوزه – دانشگاه)، (عوامل مادی- عوامل معنوی)، (استقلال- رفاه)، (دیانت – سیاست)، (معنویت _ مادیت )، (نگاه درون مرزی – نگاه برون مرزی)، (مراکز مذهبی – مراکز علمی) و…

وقوع پدیده کرونا در دنیا حقایقی را بر جهانیان روشن می سازد که قبلا بی سابقه بوده است. نکته هایی که ادیان الهی خصوصا دین اسلام بر آن تاکید دارند ولی این بشر مغرور، از پذیرش آنها خودداری می کرد. ولی اینک مجبور به پذیرش و اعتراف به آن شده است. اینکه ترامپ سرکش، برای خلاصی از شر کرونا یک روز را بعنوان روز دعا و استغاثه به درگاه خداوند تعیین می کند. اینکه دانشمندان زیادی بازگشت به معنویت تنها راه نجات بشر معرفی می کنند و انسان را ذلیل و ناتوان در برابر یک ویروس معرفی می کنند. اینکه وزارت بهداشت رسما طب سنتی را به رسمیت می شناسد و به جای نفی طب سنتی، آن را مکمل طب جدید می داند. اینکه تمسخر معاندین در فضای مجازی از آموزه های دینی، دعا، مراکز مذهبی و روحانیت روز به روز کم‌اثرتر می شود و… نشان از آغاز گفتمان جدیدی مبنی بر عدم تضاد بین مفاهیم فوق الذکر و پذیرش همبستگی، یکپارچگی و لازم و ملزوم یکدیگر بودن آنها دارد.

۵. تبدیل ایران به یک ابرقدرت جهانی 

توانمندی یک سیستم زنده و پویا  به نحوه ی مقابله آن با تهدیدات محیطی بستگی دارد. چنان که بدنی سالم و قوی است که بتواند در مقابل انواع بیماری ها، عکس العمل مناسب از خود نشان دهد. کشورها و جوامع بشری نیز چنین وضعیتی دارند.

پدیده کرونا محک خوبی بود برای ارزیابی قدرت مدیریت مسئولین هر کشور، میزان تاب آوری ملت ها و از خود گذشتگی و رفتار انسانی فرهنگ‌ها. آمریکا و اغلب کشورهای اروپایی پس از جنگ جهانی دوم، در معرض تهدید و ابتلا قرار نگرفته بودند. بیشتر، اینها بوده اند که کشورهای دیگر را تهدید، تحریم و غارت کرده و آنان را مورد تجاوز مستقیم یا غیر مستقیم قرار داده اند و همواره این کشورهای استعمارگر بوده اند که  با ایجاد نا امنی برای جهان سوم، در حاشیه امن بوده و برای ملت خود، رفاه و امنیت فراهم کرده اند.

اما پدیده کرونا وضعیت جدیدی را رقم زده است. این ویروس علاوه بر کشورهای مورد هجوم ( چین و ایران) به خودِ کشورمهاجم (آمریکا) و حامیان آنها (اروپا) سرایت کرده است ( وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللهُ وَاللهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ) اما اتفاق عجیبی افتاده است. چین با برخورداری از یک حکومت تمرکزگرا و با قدرت اقتدار و برتری اقتصادی و پزشکی تقریبا این ویروس مهلک را کنترل کرده و ایران با تکیه بر فرهنگ غنی و اقتدار مردم سالار و گروه های مردمی جهادی در حال مدیریت این ویروس است. در غرب اما، نه اقدامات حکومت اقتدارگرای آمریکا و آلمان در این زمینه موفقیت آمیز بوده است و نه حکومت لیبرال دمکراسی انگلیس و ایتالیا و…. آمار رو به ازدیاد مبتلایان به ویروس کرونا و فوتی ها در اروپا به ویژه در آمریکا و پیشی گرفتن از چین و ایران نشان از عدم توانایی مدیریت بحران از سوی دولتمردان غربی است.

هجوم و غارت فروشگاه ها از سوی مردم، مستثنی کردن افراد مسن از خدمات بهداشتی، گرفتن و سرقت های مستمر لوازم بهداشتی توسط دولت های غربی و ضعف دولت مرکزی در انطباق با شرایط پیش آمده و ناتوانی در تامین نیازهای اولیه و بهداشتی و… ننگی است بر دامن فرهنگ غرب و  نشان دهنده واقعیت دنیای استکباری در ورای فیلم ها بزک کرده سینمایی است.

شواهد زیادی حاکی از انتقال قدرت از غرب به شرق است. هرچند چین و روسیه از نظر اقتصادی، نظامی و تکنولوژی به ظاهر از ایران قوی ترند ولی ایران با برخورداری از ایدئولوژی جهان شمول و پویا و وجود چشم اندازی روشن برای اداره جهان با جمعیتی جوان و ایثارگر و تجربه مقاومت و توانایی عبور از بحران ها، ظرفیت بیشتری از سایر کشورها برای تبدیل شدن به ابرقدرت جهان (یا حداقل یکی از ابرقدت های بلامنازع) را داراست مشروط بر آنکه دولتمردان لیبرال و غرب زده، جایشان را به دولتمردانی انقلابی در تراز انقلاب اسلامی بدهند.  

۶. شکل‌گیری حکمرانی نوین

بیش از دو دهه است که حرکت به سمت دولت الکترونیک (E- Government در ایران آغاز شده است. در شیوه نامه اجرایی بند ۶ سند چشم‌انداز بیست ساله ج.ا.ا ( ۱۳۸۴-۱۴۰۴) تشکیل دولت الکترونیک به عنوان یکی از مقدمات و مؤلفه‌های مهم حکمرانی خوبgood governance  معرفی شده است. اما قصور و تقصیر دولت در تحقق سند چشم انداز (بویژه دولت الکترونیک) آتش زیر خاکستری بود که منتظر وزش نسیمی ملایم بود که آن را شعله ور سازد. 

وقوع پدیده کرونا، طوفانی است که موجب شد ضعف بنیادی و حرکت لاکپشتی دولت به سمت «دولت الکترونیک» ،«جامعه هوشمند» یا «دولت همراهM- Government  و… نمایان شود. بطوری که مجلس تعطیل شد و نتوانست جلسات را در بستر الکترونیک برگزار نماید و  بودجه سال ۹۹ با حکم حکومتی از بن بست خارج شد. تشکیل جلسات دولت با تاخیر چند هفته ای از طریق ویدئو کنفرانس تشکیل شد. با رعایت پروتکل های بهداشتی اغلب کسب و کارها تعطیل است و امور قضایی، اداری، اقتصادی، درمانی و … کاملا مختل شده است. مراکز آموزشی و دانشگاهی و حوزه های علمیه بسته شده اند و آموزش‌های مجازی به روش‌های بسیار ابتدایی صورت می گیرد. دولتمردان علت عدم تحقق دولت الکترونیک را «بودجه»، «فرهنگ مدیران و مردم» و «ساختار نامناسب سازمانی» معرفی کرده اند.

کرونا بطور ناگهانی هر سه مانع را برطرف کرد: مجلس و دولت فهمیدند که هزینه آماده کردن زیر ساخت های دولت الکترونیک و انجام کارها به شکل غیر حضوری، بسیار کمتر از هزینه توسعه شبکه حمل ونقل و پذیرش درمان و مرگ و میر ناشی از رفت و آمدهاست. مردم از نظر فرهنگی نه تنها مقاومتی در برابر تغییر نمی کنند بلکه به یک مدعی تبدیل شده اند. سازمان ها به ناچار خود را با شرایط کنونی مثل دورکاری و چابک سازی و ارائه خدمات الکترونیکی در حال وفق دادن هستند (البته بانک ها نسبت به سایر ادارات پیشقدم بودند)، به عنوان نمونه: چند دانشگاهی که من تدریس می کنم، کاری را که در عرض دو دهه برای آموزش مجازی و راه اندازی سیستم آنلاین انجام نداده‌اند، در تلاشند در عرض دو ماه انجام دهند.

پدیده کرونا نه تنها شکل گیری «دولت الکترونیک» را در همه کشورها ( از جمله ایران) به شدت تسریع خواهد کرد، بلکه زمینه شکل‌گیری «حکمرانی نوین» و «حکمرانی خوب » در بستر الکترونیک را فراهم خواهد ساخت. دولت الکترونیک در پی تسهیل در ارائه خدمت به شهروندان است ولی حکمرانی نوین به دنبال فراهم کردن مشارکت عامه در تصمیم سازی، پاسخگو کردن دولت و شفافیت در عملکرد سه قوه و بسط عدالت همه جانبه است.