شهربین ۱۶: بررسی روند منابع درآمدی شهرداری گراش – بخش دوم

هفت‌برکه – حسین ناصری: در این سری مطالب که برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی من در رشته شهرسازی در مجتمع آموزش عالی لارستان در دی‌ماه ۱۳۹۸ (با تغییرات و به‌روزرسانی) است، در نظر داریم به مطالعه و شناخت منابع مالی و راهکارهای درآمدزایی پایدار برای شهرداری گراش بپردازیم.

لازم به ذکر است که این مطلب بر اساس اطلاعات سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ تهیه شده است. مراجعات من به شهرداری گراش برای دریافت اطلاعات مربوط به سال‌های ۹۸ و ۹۹ تا لحظه‌ی انتشار این بخش از مطلب بی‌نتیجه ماند، در نتیجه نمی‌توان بررسی و ارزیابی دقیقی را انجام داد. بخش مربوط به اطلاعات سال ۱۴۰۰ در انتهای مطلب اضافه شده است.

روند منابع درآمدی شهرداری گراش

براساس بررسی‌های انجام شده، شهرداری گراش با توجه به شرایط محلی و امکانات موجود، به ‌منظور اداره شهر، از راه‌های مختلفی به کسب درآمدهای خود اقدام نموده است که مهمترین منابع تامین آن طی سال‌های گذشته شامل ۷ فصل درآمدی به شرح زیر می‌باشد:

۱. درآمدهای ناشی از عوارض عمومی (مستمر)

۲. درآمدهای ناشی از عوارض اختصاصی

۳. بهاء خدمات و درآمدهای مؤسسات انتفاعی شهرداری

۴. درآمد های حاصل از وجوه و اموال شهرداری

۵. کمک‌های اعطایی دولت و سازمان‌های دولتی

۶. اعانات و هدایای و دارایی‌ها و

۷. سایر منابع تأمین.

بررسی‌ها حاکی از آن است که طی دوره‌های مختلف، درآمدهای پایدار و مستمر دارای روندی نزولی و درآمدهای ناپایدار دارای افزایش چشمگیری بوده است. این افزایش در کدهای درآمدی اعانات، هدایا و دارایی‌ها، فروش اموال شهرداری، بهاء خدمات و درآمدهای موسسات غیرانتفاعی به وضوح به چشم می‌خورد. همچنین بیشترین سهم را در درآمدهای ناشی از عوارضی عمومی، عوارض بر ساختمان‌ها و اراضی داشته است، اما این منبع درآمدی، بیشتر به عنوان یک منبع درآمدی ناپایدار محسوب می‌شودد که به شرایط اقتصادی زمین و مسکن در شهر وابستگی دارد.

بررسی ریزکدهای درآمدی شهرداری گراش؛ درآمد ناشی از عوارض عمومی

۱. عوارض وصولی توسط سایر موسسات: این نوع عوارض، یکی از عوارضی هستند که بیشترین سهم را در درآمدهای شهرداری گراش را به خود اختصاص داده است. این عوارض شامل عوارض اسناد رسمی، عوارض گذرنامه، عوارض بلیت هواپیمائی، عوارض بر فروش کالا و خدمات می‌باشد. از این رو با گسترش شهرها و افزایش جمعیت شهرنشین، عوارض اقلام مذکور به طور طبیعی افزایش می‌یابد. نتایج بررسی‌ها در شهرداری گراش نشان می‌دهد، درآمدهای وصولی توسط سایر مؤسسات، همواره درصد بسیار زیادی از کل درآمدهای سالانه شهرداری را به خود اختصاص داده است که میزان کل آن بیش از ۱۹ درصد است.

۲. عوارض بر ساختمان‌ها و اراضی: این عوارض شامل عوارض سطح شهر، عوارض پروانه‌های ساختمانی، عوارض بر مازاد تراکم، عوارض بر تفکیک اراضی و ساختمان‌ها، عوارض بر معاملات غیرمنقول، عوارض بر بالکن و پیش‌آمدگی، عوارض توسعه ایستگاه‌های آتش‌نشانی و عوارض بر اراضی و املاک بلااستفاده شهری می‌باشد. عوارض بر پروانه‌های ساختمانی هر چند تحت تاثیر نوسانات در فعالیت‌های بخش مسکن قرار می‌گیرد اما به طور کلی به لحاظ وجود یک تقاضای مؤثر برای مسکن در شهر، از استمرار برخوردار است و در صورت حفظ کلیه ضوابط شهرسازی، این قلم درآمدی، یک درآمد پایدار ارزیابی می‌گردد. نتایج نشان می‌دهد که درآمدهای حاصله از عوارض بر ساختمان‌ها و اراضی همواره درصد قابل توجهی از کل درآمدهای سالانه شهرداری گراش را به خود اختصاص داده است. درآمدهای حاصله از این عوارض در سال ۱۳۹۷ بیش از ۳۱ درصد از مجموع درآمد شهرداری گراش را شکل می‌دهد (شهرداری گراش، ۱۳۹۷)

۳. عوارض بر حمل و نقل و ارتباطات: این کد درآمدی شامل عوارض شماره گذاری سالیانه موتورسیکلت و عوارض سالیانه خودروهای سواری و سایر وسایل نقلیه می‌باشد که در سال ۱۳۹۷، تنها ۰۰۲/۰ درصد از کل درآمدهای شهرداری را به خود اختصاص داده است.

۴. عوارض بر پروانه‌های کسب و فروش: مقدار عوارض فوق فقط ۳۷۹/۰درصد از کل درآمد شهرداری را در سال ۱۳۹۷ تامین کرده است. درآمدهای ناشی از عوارض بر پروانه‌های کسب و پیشه و حق صدور پروانه می‌باشد. در گراش به علت وسعت واحدهای تجاری، صنعتی و خدماتی، این امکان وجود دارد که عوارض بر تولید و فروش محصولات تولیدی را که از کدهای درآمدی این بخش محسوب می‌شود را اخذ نماید و به این کد درآمدی توجه بیشتری نماید، ضمن این‌که این کد درآمدی به‌عنوان یک منبع درآمدی پایدار و موثر از اهمیت بیشتری در میان سایر اقلام درآمدی برخوردار است.

درآمدهای ناشی از عوارض اختصاصی

۱. عوارض وصولی توسط شهرداری و سایر موسسات: عوارض نوسازی، عوارض حذف پارکینگ و عوارض سالیانه بر خودروهای سواری و سایر وسایل نقلیه به عنوان کدهای درآمدی در این بخش می‌باشند که طی سال‌های گذشته از کد درآمدی عوارض حذف پارکینگ به سبب توسعه شهری و همچنین محدودیت فضای شهری از یک روند صعودی برخوردار بوده که از جهت مطلوب یا سالم بودن، یک درآمد ناپایدار است. این درآمد در واقع نتیجه عدم توجه کافی شهرداری به مقوله پارکینگ و نگرشی درآمدزایی به آن می‌باشد که مقدار آن در سال‌های گذشته کمتر از ۲ درصد از مجموع درآمدهای شهرداری بوده است و در سال ۱۳۹۷ بیشتر از ۴ درصد از مجموع درآمدهای شهرداری گراش را به خود اختصاص داده است.

۲. سهمیه از عوارض وصولی متمرکز: سهم شهرداری از عوارض وصولی متمرکز، کمک‌های بلاعوض وزارت کشور، کمک به بودجه شهرداری و کمک به اجرای طرح‌های خدمات شهری، به عنوان کدهای درآمدی این بخش است. شهرداری شهر گراش تنها ۳۴۹/۰ درصد درآمدش را در سال ۱۳۹۷ از این طریق به ‌دست آورده است.

فبهاء خدمات و درآمدهای موسسات انتفاعی شهرداری

۱. درآمدهای ناشی از بهاء خدمات شهرداری: درآمدهای ناشی از بهای خدمات شهرداری شامل حق آسفالت‌ و لکه‌گیری و ترمیم حفاری، حق کارشناسی و فروش نقشه‌ها، درآمد حاصل از خدمات پیمانکاری، درآمد حاصل از آگهی‌های تجاری، درآمد حاصل از فروش بلیت، درآمد ناشی از ارائه خدمات مینی‌بوس‌رانی و تاکسیرانی، درآمد حاصل از خدمات فنی و ایمنی و درآمد حاصل از خدمات شهری می‌باشد. غالب درآمد حاصله از ارائه این خدمات توسط شهرداری‌ها در رقابت با بخشی خصوصی است. اما به هرحال این فعالیت‌ها علاوه بر ایجاد درآمد برای شهرداری‌ها در راستای خدمات‌رسانی به شهروندان نیز قرار دارد و می‌توان به عنوان یک منبع درآمدی ناپایدار تلقی کرد. طی سال‌های گذشته، از اقلام درآمدی ناشی از بها خدمات شهرداری، حق آسفالت‌گیری و ترمیم و حفاری دارای یک روند صعودی چشمگیر بوده است و بیش از ۱۲ درصد درآمد شهرداری را شکل داده است.

۲. درآمد تاسیسات شهرداری: این کد درآمدی شامل درآمد حاصل از غسالخانه و گورستان، درآمد پارک‌ها و درآمد حاصل از فروش گل‌و‌گیاه به‌دست می‌آید و تنها کمتر از سه‌دهم درصد درآمد شهرداری بوده است.

درآمدهای حاصله از وجوه و اموال شهرداری

۱. درآمدهای حاصل از وجوه شهرداری: درآمدهای حاصل از وجوه شهرداری شامل درآمدهای حاصله از وجوه سپرده‌های شهرداری یعنی درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری در بخشی عمومی و خصوصی هستند. با توجه به نگرش کمرنگ مدیریت شهری به سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و عدم وجود یک تفکر نظام‌مند در ارتباط با سرمایه‌گذاری در شهرداری‌ها، این منبع درآمدی در شهرداری گراش سهم بسیار ناچیزی از اقلام درآمدی را شامل می‌شود که شهرداری شهر گراش باهفت ده‌هزارم درصد درآمد از این زیرکد درآمدی، عملا کمترین درآمد را از این زیرکد به‌دست می‌آورد. لذا از آنجا که شهرداری به عنوان یک نهاد عمومی مسئول تولید و ارائه خدمات عمومی می‌باشد، باید در این زمینه سرمایه‌گذاری لازم را انجام دهد.

۲. درآمدهای حاصل از اموال شهرداری: درآمدهای کسب شده شهرداری گراش در این قلم درآمدی از طریق درآمد حاصل از کرایه ماشین آلات و وسایل نقلیه، درآمد حاصل از مال الأجاره ساختمان‌ها و تاسیسات درآمد حاصل از بازارهای روز و هفتگی است. درصد درآمد شهرداری از این محل نزدیک به ۲ درصد است.

کمک‌های اعطایی دولت و سازمان‌های دولتی

کمک‌های اعطایی دولت و سازمان‌های دولتی برای شهرداری گراش، یک قلم درآمدی فعال به حساب می‌آید. اما عملا از دهه ۷۰ در تغییر نگرش وزارت کشور در زمینه اعطای کمک‌های مالی و اصرار برخودکفایی شهرداری‌ها، این کمک‌های دولت با یک روند نزولی به حداقل خود رسیدند. شهرداری گراش تنها حدود ۶ درصد درآمدش را از این طریق تامین کرده است.

اعانات و هدایا و دارایی‌ها

۱. اعانات و کمک‌های اهدایی اشخاص و سازمان‌های خصوصی: خودیاری شهروندان و هدایای دریافتی سهمی نزدیک به ۲ درصد از کل درآمدهای شهرداری گراش را به خود اختصاص داده است، که در سال‌های اخیر عملا به دلایل بالا‌رفتن هزینه‌های زندگی شهروندان و تورم اقتصادی مقدار کمی از این منابع درآمدی برای شهرداری حاصل شده است.

۲. اموال و دارایی‌هایی که به طور اتفاقی یا به موجب قانون به شهرداری تعلق می‌گیرد: این منبع درآمدی شامل مواردی چون جریمه کمیسیون ماده ۱۰۰، حق تشرف، جریمه قطع اشجار شهری و غرامت‌ها، جریمه سد معبر و درآمدهای حاصل از تغییر کاربری می‌باشد. دو قلم درآمدی جریمه کمیسیون ماده ۱۰۰ و درآمدهای حاصل از تغییر کاربری در شهرداری گراش به عنوان درآمد فعال می‌باشد به طوریکه علی رغم داشتن سهم قابل توجه، جزو اقلام درآمدی پایدار نمی‌باشند. افزایش سالیانه این اقلام در نظام شهرداری گراش نشانگر وضعیت بیمارگونه است که در یک دوران بلندمدت مدیریت شهری را با بحران مواجه خواهد کرد و برای شهروندان خطرات فراوانی در پی خواهد داشت، ضمن اینکه باید دقت نمود که درآمدهای پایدار زمانی محقق خواهند شد که منافع شهر و شهروندان با چگونگی تأمین منابع مالی و هزینه‌های عمرانی و جاری شهرداری در دو سوی مخالف هم قرار نگیرند. شهرداری گراش از این ریزکد، بیش از ۱۵ درصد درآمدش را تامین کرده است.

سایر منابع تامین (فروش اموال شهرداری)

از این نوع عایدات شهرداری گراش، درآمدهایی است که از فروش اموال غیر منقول (زمین‌های شهری و ساختمان‌ها و تاسیسات) و اموال منقول به‌دست آمده که جزو درآمدهای پایدار نمی‌باشند و از آنجا که شهرداری گراش، از کل درآمد خود، حدود ۶ درصد از درآمد خود را از فروش اموال شهرداری بدست می‌آورد، لذا باید سیستمی مبتنی بر نظارت و کنترل این کد درآمدی به‌وجود آید چراکه در آینده خطرات و مشکلاتی متوجه شهرداری گراش نباشد.

رشد کلی درآمدها و هزینه‌ها در سال ۱۴۰۰

بر اساس صورت‌ جامع درآمد و هزینه شش‌ماهه‌ی اول و دوم شهرداری در سال ۱۴۰۰ که از طریق شورای اسلامی شهر در اختیار رسانه‌ها قرار گرفته است، درآمد کل شهرداری در سال گذشته بیش از ۷۱ میلیارد تومان و هزینه کل حدود ۴۰ میلیارد تومان بوده است. بدین ترتیب، نسبت به آخرین اطلاعات حسابداری که از سال ۱۳۹۷ در اختیار داشتم، شهرداری از لحاظ درآمدی ۲۵۵ درصد رشد و از لحاظ هزینه نیز ۲۵۸ درصد رشد داشته است.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

امروزه بسیاری از شهرداری‌های کشور از جمله شهرداری گراش، به معضل کمبود منابع مالی مستمر مواجهند. در شهرداری گراش، طی دوره‌های مختلف، درآمدهای پایدار (مستمر) دارای روندی نزولی و درآمدهای ناپایدار دارای افزایش چشمگیری بوده است. همچنین بیشترین سهم را در درآمدهای ناشی از عوارض عمومی، عوارض بر ساختمان‌ها و اراضی داشته است، اما این منبع درآمدی، بیشتر به‌عنوان یک منبع درآمدی ناپایدار است که غالبا تضمینی جهت آینده مالی شهرداری محسوب نمی‌شود.

همچنین روند افزایشی سهم درآمدهای ناپایدار در درآمد شهرداری، عدم توجه به عوارض نوسازی به عنوان درآمد پایدار، اتکای زیاد درآمد شهرداری در بخش عوارض عمومی به عوارض بر ساختمان و اراضی (بیش از ۳۲ درصد درآمد)، عدم موفقیت مناسب شهرداری در اخذ عوارض نوسازی، محدود بودن هزینه سرمایه‌ای، عدم سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اقتصادی و درآمد زا با مشارکت بخش خصوصی و عدم وجود برنامه‌های درآمدزای مناسب از مهمترین تهدیدهای موجود صندوق مالی شهرداری گراش می‌باشد که در نهایت می‌تواند به عدم رضایت‌مندی مردم از عملکرد شهرداری‌ها در زمینه تامین و برآوردن درخواست‌های عمومی شهر شود.

البته این مهم به همکاری خود مردم در بسیاری از جنبه‌ها و نهادینه کردن فرهنگ واقعی شهروندی نیز ارتباط مستقیمی دارد. مدیریت درآمد شهرداری‌ها ارتباط تنگاتنگی با ایجاد بسترهای مناسب فرهنگ شهرنشینی و تعامل مثبت سه مقوله‌ی شهر، شهروند و شهرداری دارد (زیاری و همکاران، ۱۳۹۲).

ستون شهربین را در این صفحه دنبال کنید.