یلدا، بهانه‌ای برای کنار هم بودن

هفت‌برکه – راحله دیدار: بهانه‌ای برای دور هم بودن است. بساط هندوانه و انار و آجیل معمولا به راه است تا شب یلدا در ذهن ماندگار شود. برای بعضی‌ها این شب خاص‌تر و دوست‌داشتنی‌تر است، چه شکو باشد و چه خانواده‌دوست. و برای بعضی‌ها هم شب چله، شبی است مانند دیگر شب‌ها و یک دقیقه طولانی‌تر بودن، آن را خاص نمی‌کند.

شب چله از دیروز تا همیشه

پاییز با آن همه کبکبه و دبدبه‌اش کم‌کم چادر برگ زردنشانش را جمع می‌کند و جای خود را به ننه‌سرمای سپید موی می‌دهد. ننه‌سرمایی که حضورش را با دمیدن هوای سرد در بازوان کم‌جان سرما اعلام می‌کند.

در آیین‌های کهن ایران زمین و همچنین چند کشور همسایه، باور بر این بوده است که در این شب، اهریمن با فرشته‌ی خوبی‌ها به نبرد می‌پردازد و در نهایتِ این شب طولانی، این فرشته‌ی خوبی‌هاست که پیروز می‌شود. یعنی تاریکی از روشنایی شکست می‌خورد و روز بعد، خورشید زاده می‌شود. از این رو این شب طولانی را یلدا می‌نامند، شبی که فردای آن خورشید متولد می‌شود.

امروزه پاسداشت این شب کمی کمرنگ شده است، اما با این حال هنوز هستند خانواده‌هایی که در این شب باستانی دور هم جمع می‌شوند و شاهنامه و حافظ می‌خوانند و در کنار آن، هندوانه و انار دانه شده و خربزه و آجیل می‌خورند. خانواده‌هایی که این شب سرد را دست‌آویزی قرار می‌دهند برای لمس قلب‌های یکدیگر، برای نزدیکی دل‌هایشان به همدیگر.

نادیا روئین‌تن از جمله افرادی‌ست که به جشن گرفتن شب یلدا اعتقاد دارد. او هر سال برای این شب تدارک خاصی می‌بیند و مهمانان مختلفی را به این بهانه به منزلش دعوت می‌کند. وقتی پای حرف‌هایش می‌نشینیم و در مورد حس و حال شب‌های یلدا در منزل‌شان می‌پرسیم، می‌گوید: «ما سعی می‌کنیم تقریبا هر سال مراسم شب یلدا را خانوادگی برگزار کنیم. معمولا سفره‌ای می‌اندازیم و روی آن برای همه از هندوانه‌های قاچ شده و انار‌های دانه شده گرفته تا آجیل شب یلدا و شیرینی و دسر می‌گذاریم.»

او در مورد این که باقی شب را چگونه می‌گذرانند هم می‌گوید: «بیشتر شب را به شوخی و خنده و تعریف خاطره‌های گذشته سپری می‌کنیم. بعد از آن هم به رسم این شب، همه در دل‌هایمان نیت می‌کنیم و بزرگتر جمع برایمان فال حافظ می‌گیرد و بلند می‌خواند. وقتی هم که به زمان خداحافظی نزدیک می‌شویم، همه با هم یک عکس یادگاری می‌گیریم تا خاطرات این شب هم فراموش نشود.»

زمانی هم که از او می‌پرسیم دلیل این همه شور و شوقی که برای برپایی این مراسم دارد چیست، با خوشحالی پاسخ می‌دهد: «این سنت و آئین ایران باستان است. جزئی از فرهنگ ماست و من دوست دارم نسل به نسل و سینه به سینه از ما بزرگ‌ترها به کوچک‌ترهایمان انتقال پیدا کند. شب یلدا یک رسم دوست‌داشتنی است که همه را دور هم جمع می‌کند و این بهانه‌ای می‌شود برای صمیمیت بیشتر، برای باخبر شدن از احوالات یکدیگر.»

خوراکی‌ها مهمتر از حافظ

از قدیم الایام رسم بر این بوده است که در شب یلدا بزرگ‌تر‌های مجلس برای جوان‌تر‌ها قصه‌های حماسی شاهنامه و فال حافظ می‌خوانده‌اند. از این رو سری هم به بازار کتاب‌فروشی زدیم تا ببینیم حال و هوای آنها در این ایام چگونه است.

محمدعلی رسولی‌نژاد، مسئول کتاب‌فروشی و نوشت‌افزار سرای هنر، وقتی متوجه بحث مورد نظر ما شد گفت: «من ۲۸ سال است که در این شهر کتاب‌فروشی دارم، و اصلا به یاد ندارم که کسی برای این شب سراغ کتاب‌های حافظ و شاهنامه را بگیرد! و همچنین به نظرم می‌رسد که متاسفانه سرانه مطالعه‌ی کتاب در شهرمان زیر ثانیه است. برای این شب هم آنقدر که مردم به خوراکی‌ها و خوردنی‌های مخصوص این شب اهمیت می‌دهند، به خواندن این کتاب‌ها اهمیت نمی‌دهند و دغدغه‌‌شان بیشتر دور هم بودن است.»

البته این که از تمام رسومی که برای این شب گفته شده است، خوراکی‌هایش با اهمیت‌تر از بقیه‌ی موارد جلوه کنند، زیاد هم دور از ذهن نیست. انگار هیجان‌انگیزترین قسمت این رسم‌ها همین میوه‌ها و آجیل‌ها باشد. اما بازار این قلم جنس‌ها در آستانه شب یلدا چگونه است؟

سجاد کرمی، مسئول میوه‌فروشی بازار مرکزی، هم از بازار شب یلدا چندان راضی نیست: «هر سال یکی دو روز قبل از شب یلدا، مشتریان برای خرید به بازار می‌آمدند اما به دلیل این که در چند سال اخیر مردم احتیاجات مالی مهم‌تری دارند، استقبال مردم نسبت به خرید برای این شب، کمتر شده است.» این میوه‌فروش در مورد پرطرف‌دارترین میوه‌های شب عید می‌گوید: «انار قرمز و هندوانه بیشتر از سایر میوه‌ها در شب یلدا مصرف می‌شود. البته میوه‌هایی همچون خربزه هم هست که خب، در این فصل هنوز به بازار این شهر نیامده است، اما در شهرهای دیگر به جز این دو میوه که از خوردنی‌های اصلی شب یلدا محسوب می‌شوند، میوه‌های دیگری هم مصرف می‌شود. مثلا می‌دانم که در شهر اهواز میوه‌ی «به» یکی از میوه‌های مورد استفاده‌ی شب یلداست. آنها این میوه را در ظرف آب می‌اندازند و روی سفره قرار می‌دهند.»

عباس خوشنود، یکی از فروشندگان قنادی بنفشه، هم در مورد بازار شب یلدا نظری مشابه با نظر سجاد کرمی دارد: «آجیل شب یلدا نسبت به سال‌های گذشته خریدار کمتری دارد. البته شاید مقداری به خاطر این باشد که دیگر مردم قدرت خرید آنچنانی ندارند. قبلا از اول صبح که در را باز می‌کردیم مشتری بود تا آخر وقت. اما الان چند سالی می‌شود که مشتری کمتر شده است. سال‌های قبل برای آجیل تقویتی شب یلدا از ۲ الی ۳ روز قبل از شب یلدا مشتری می‌آمد، اما در چند سال اخیر مشتریان فقط در شب یلدا به بازار می‌آیند، آن هم در صورتی که مهمان داشته باشند و دیگر مثل قبل برای مصرف خودشان خرید نمی‌کنند.»

شبی مثل همه شب‌ها

خوب البته ممکن است این شب برای خیلی‌ها هم رسمیت چندانی نداشته باشد. محبوبه غلامی یکی از همین جمله افراد است. نظرش را که درباره‌ی این شب می‌پرسیم می‌گوید: «ما هر سال خانه‌ی یکی از بزرگترهای فامیل جمع می‌شویم. گاهی از میوه‌ها و آجیل‌های مخصوص این شب هم استفاده می‌کنیم، اما هیچگاه فال حافظ نمی‌گیریم و شاهنامه نمی‌خوانیم. بیشتر انگار مثل شب‌های دیگر دور هم جمع شده‌ایم و ماهیت این شب با شب‌های دیگر زیاد برایمان متفاوت نیست. از این نظر که باعث به جای آوردن صله‌ رحم می‌شود خوب است، اما زیاد ریخت‌ و پاش‌های این شب را نمی‌پسندم.»

نظرسنجی کانال گراش در تلگرام هر چند اینترنتی است و به صورت کامل قابل استناد نیست، اما می‌تواند ما در شناخت نگاه مردم به یلدا کمک کند. ۱۱۶ نفر در این نظرسنجی شرکت کرده‌اند. ۴۸ درصد، یعنی نزدیک به نیمی از مردم، برای شب یلدا برنامه‌ریزی کرده بودند؛ و ۱۵ درصد نیز دلشان می‌خواست برای شب یلدا برنامه‌ای داشته باشند، اما موفق نشده بودند. در سمت دیگر ماجرا، ۳۲ درصد شرکت‌کنندگان در نظرسنجی، برای شب یلدا برنامه‌ای نداشتند؛ و ۵ درصد هم از اصل مخالف شب یلدا بودند.

با وجود همه‌ی این نظرها، شاید بتوان گفت که این رسم در نظر مردم شهرمان به هر صورتی که باشد، چون باعث دید و بازدید و دور هم جمع شدن می‌شود، به آن توجه دارند و بدشان نمی‌آید این یک دقیقه طولانی‌تر شدن شب را دور هم باشند. حتی اگر شده باشد به ساده‌ترین شکل ممکن.