«برات» به یاد او که نیست

گریشنا:نزدیک ظهر است که در می‌زنند،پسری پنج،شش ساله، یک لیوان و چند شیرینی  که در تور آبی رنگ پیچیده شده است را به مادرم می‌دهد و می‌گوید:«کل سکینه گفت برای شما». کل سکینه همسایه‌ی کوچه پشتی ماست او دو سال قبل شوهرش را از دست داد و حالا برای او برات می‌دهد.

در گراش، مادرانی که فرزندانشان را از دست داده‌اند و یا فرزندانی که پدر و یا مادرشان را از دست داده‌اند و افرادی که یکی از عزیزانشان دیگر در این دنیا نیست به رسم و آیین قدیم در نیمه‌ی شعبان برای شادی و آرامش روح او برات،خیرات می‌کنند.

لیوان،کوزه،شیرینی، حلوا‌های خانگی و نان‌های محلی،شربت و … از جمله چیزهایی هستند که در شهر ما،برای مردگان در این روز خیرات می‌شود. اما شاید برای بعضی‌ها جالب باشد که بدانند این آیین مختص به گراش نیست و در شهرهای مختلف ایران این رسم قدیمی به شیوه‌های مختلف برگزار می‌شود.

فاطمه آبازیان با استفاده از منبع خبرگزاری مهر مقاله‌ای را آماده کرده است در مورد آیین برات در شهر‌های مختلف ایران. این مقاله را با هم می‌خوانیم:

آیین برات در ایران: برات در اسناد بانکی ارائه سندی معتبر برای دریافت وجه نقد معنا دارد اما در ادبیات دینی و فرهنگ عامه در برخی از استان‌ها و شهرهای ایران کاربردی مشخص دارد، به گونه‌ای که در این شهرها سه شب قبل از نیمه شعبان را “برات” گویند.

ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی می کرده اند که به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند و بر اساس همین سنت مراسم گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آنها و طلب آمرزششان در نقطه نقطه ایران زمین وجود دارد که یکی از آنها همین برات است.

 اگرچه آیین برات نیز همچون بسیاری از رسم ورسوم کهن ایرانی آن گونه که باید مورد نقد و بررسی قرار نگرفته، ولی اسنادی وجود دارد که این آیین زرتشتی در اثر مرور زمان رنگ اسلامی گرفته و در فرهنگ دینی و اسلامی نیز ورود یافته و همچنان نیز این سنت حسنه با جلای اسلامی در ایران زمین وجود دارد.

ایرانیان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی شیرین و موفق از باورهای ایرانی پیشین و اسلامی خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در ایران(خراسان) عید یا مراسم لیله البرات یا لیله الصک را در نیمه شعبان ماه با همان رسوم و آیین ایرانی – زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی تدارک دیدند و برگزار کردند.

آیین‌های ویژه برات در شهره‌های مختلف:

در برخی از شهرها و روستاهای استان خراسان: برات در خراسان مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است که مردم این خطه با انجام اعمال مخصوصی به استقبال آن می‌روند، این مراسم به مدت سه روز و با عناوین مختلف برگزار می‌شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می‌کنند.

برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می‌شود که از بین آنها “برات مردگان” با شور و حال خاصی برگزار می‌شود. پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن دربین مردم به ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است، مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.

در این روزها کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند با پهن کردن فرش، خیرات، پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی می‌دارند، قرائت قرآن و فاتحه نیز در این راستا هدیه‌ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می‌شود. نکته جالب توجه این است که هر چند ایام برات سه روز است اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه‌ای مستحکم است در صورتی که تعداد درگذشتگان سال بیش از سه نفر باشد مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه همچنین مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود.

از دیگر مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد اجرای مراسم برات خوانی است، در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می‌کنند، اهالی خانه نیز از آن‌چه در خانه موجود است مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آنها می‌دهند و بدین وسیله از آنها تشکر می‌کنند.

در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ‌های خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد برای اهالی خانه دعای خیر نموده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند که در این خصوص یکی از کارشناسان دینی گفته است:«چراغ برات آیین دیرینه ای است که از سوی مردم استان خراسان سابق که شامل سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی فعلی می‌شود مرسوم بوده و همچنان نیز ادامه دارد.ٔٔ»

در پاره‌ای از نواحی کردستان: در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاه‎ها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ ازاین رو همه خانواده‌ها، غذای مخصوص (پلو خورشت ، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می‎گویند.

بخش زواره در شهرستان اردستان در استان اصفهان: مراسم برات سال‎های سال است در شهر زواره مرسوم بوده و هم اکنون نیز برگزار می‌شود. در این مراسم برای درگذشتگانی که در یک سال قبل ( از نیمه شعبان پارسال تا امسال) به دیارباقی شتافته اند مراسم بزرگداشت برگزار می شود.

این مراسم در روزهای دوازدهم ،سیزدهم و چهاردهم شعبان در مساجد زواره برگزار و با چای و قهوه از شرکت کنندگان پذیرایی می‎شود. مراسم بزرگداشت درگذشتگان صبح در مساجد برگزار می‎شود و در بعد از ظهر هم بازماندگان و عموم مردم با حضور در مزار زواره (قبرستان شهر) با قرائت فاتحه به رفتگان ادای احترام می‎کنند. گفتنی است زواره‌ای های مقیم سایر شهرهای ایران نیز در این سه روز به زواره می‌آیند و شهر زواره بسیار شلوغ می‎شود. در این روزها حضور مردم زواره در مساجد برای شرکت در مراسم بزرگداشت رفتگان بسیار گسترده است و بازار صله ارحام نیز داغ است.

این مراسم در گذشته تقریباً ۲۰ سال قبل برای هر یک از رفتگان به مدت سه روز برگزار می‎شد اما هم اکنون بازماندگان فقط یک روز از سه روز را مراسم برگزار می‏‏‏‎کنند. بازماندگان برای قاری قرآن در این روز با مشکل مواجه هستند زیرا تعداد قاریان قرآن شهر محدود (البته برای مراسم ختم) و تعداد درگذشتگان هم زیاد است. برخی از قاریان به صورت مشترک دو یا چند مراسم را اداره می‏‎کنند. در هر مسجد مراسم بزرگداشت چند تن از درگذشتگان برگزار می‌شود.

اردکان یزد: روز چهارده شعبان در اردکان شب نیمه و در اصطلاح محلی “شو نیمه” گفته می‌شده و روز پانزده شعبان را روز برات و به مجموع این دو روز “شو نیمه برات” گفته می‌شده است. در این ایام مراسم ویژه‌ای که در اردکان برگزار می‌شده در کمتر شهری از ایران دیده می‌شده است. صبح روز چهارده شعبان، بچه‌ها و نوجوانان و افراد مسن در حالی که کیسه‌ای در دست یا به گردن داشتند دسته دسته با شور و شوق فراوان به خانه‌های همسایگان مراجعه می‌کردند تا به مناسبت تولد حضرت مهدی (ع) شیرینی بگیرند و با فریاد شو نیمه ای :«شونیمه برتی انجیر وخرما درتی » از مردم می‌خواستند به آنها شیرینی بدهند مردم نیز با آمادگی از آنها استقبال کرده و به آنها شیرینی،انجیر خشک،خرما،حاجی بادام وغیره می‌دادند،این مراسم گاهی تا شب نیز ادامه می‌یافت.

در این باب موقوفاتی مانند پخت و اطعام لَتیرُگ در روز نیمه شعبان و … نیز وجود داشته است، صبح روز برات در بعضی از مساجد اردکان که موقوفه دارند مثل زیرده وکچیب،شیرینی آلوچه‌ای بین مردم توزیع می‌کنند که در مسجد زیرده بعد ازنماز صبح و در مسجد کچیب پس از طلوع آفتاب و بعد از قرائت یک حزب قرآن توسط مراجعین بین آنها توزیع می‌شده (تقریبا هر نفر نیم کیلو ). این رسم بیش از هفتصد سال قدمت دارد.

یکی دیگر از مراسمی که خاص اردکان بوده مراسم روز برات یا به اصطلاح قاری گذاری برای اموات بوده است به این صورت که تمام خانواده‌هایی که در یک سال بین دو برات ،فردی از آنها فوت شده باشد از روز چهارده شعبان از چند نفر قاری قرآن دعوت می‌نمایند تا در منزل اقوام میت حضور یافته قرآن قرائت نمایند و اقوام و آشنایان نیز به عنوان تسلیت به منزلی که قاریان در آن قرآن تلاوت می‌کنند حضور یافته و به صاحب عزا تسلیت می‌گویند. ظهر وشب نیز قاریان و عده زیادی از اقوام و آشنایان اطعام می‌شوند. صبح روز برات قاری به اتفاق اعضاء خانواده بر سر قبر میت رفته و بساط خیرات میوه و شیرینی را پهن کرده و قاریان؛قرآن می‌خوانند. ظهر روز برات نیز قاری به اتفاق خانواده و آشنایان به منزل باز گشته واطعام می‌شوند. در قدیم معمولا این اطعام با ارده شیره و کرجوش (کله جوش) و آبگوشت صورت می‌گرفت و در سال‌های اخیر با برنج وخورشت.