کتاب ابن ماجد، آمیزه‌ای از دانش و تجربه دریانوردی

هفت‌برکه: صادق رحمانی، وصی فرهنگی دکتر احمد اقتداری، در این مقاله که برای شماره ۱۷ و ۱۸ نشریه‌ی «بندر و دریا» نوشته است، کتاب‌های دکتر اقتداری درباره‌ی خلیج فارس را مرور کرده و سپس بر یکی از این کتاب‌ها، «آیین دریانوردی کهن در اقیانوس هند و خلیج فارس» اثر شهاب‌الدین احمد ابن ماجد بندر کنگی به تحشیه‌ی دکتر اقتداری تمرکز کرده است. این مقاله از سایت نشریه‌ی «بندر و دریا» (اینجا) بازنشر می‌شود.

صادق رحمانی: «به هنگام شب، خلیج فارس زیباییِ خاصی دارد. تلاطم دریا و برخورد امواج که از آن‌ها نور می‌جهد، با روشنیِ مهتابی‌رنگ ماهیان پرنده، که شبانگاه به جست‌وخیز برمی‌خیزند و هزاران‌هزار، به حرکت و بازی و پرش درمی‌آیند، و از بدنشان پرتوی سفیدرنگ ساطع می‌شود، پهنه این دریای نیلگون را مانند آسمان پر ستاره‌ای می‌آراید که در گوشه و کنارش آتش‌افروزی کرده باشند.»

استاد احمد اقتداری، این توصیف دل‌انگیز از دریای پارس را در مقدمه‌ی «خلیج فارس» (کتاب جوانان) بیان کرده است و من در حالی به معرفی و شرح آثار استاد می‌پردازم که در ساحل زیبای خلیج فارس در بندر بوشهر به سر می‌برم. شورای شهر بوشهر، مراسمی را در تاریخ دوازدهم اردیبهشت ۱۳۹۸ به یادبود استاد احمد اقتداری (این شهروند افتخاریِ بوشهر) تدارک دیده است که من نیز در آن حضور دارم.

اقتداری علاوه بر این کتاب ارجمند که در سال ۱۳۴۵ انتشار یافت، چند کتاب دیگر نیز در حوزه‌ی شناخت دریای پارس تصحیح و بر آن حاشیه نوشته است که از این جمله‌اند: «بندرعباس و خلیج فارس» نگاشته‌ی محمدعلی سدیدالسلطنه‌ی کبابیِ بندرعباسی، «سرگذشت کشتیرانی ایرانیان از دیرباز تا قرن شانزدهم میلادی» نوشته‌ی هادی حسن و برگردان امید اقتداری، «سرزمین‌های پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش»، و «از دریای پارس تا دریای چین» و «الفوائد فی اصول علم البحر و القواعد» یا «آیین دریانوردی کهن در اقیانوس هند و خلیج فارس» اثر شهاب‌الدین احمد ابن ماجد بندر کنگی.

احمد بن ماجد دریانورد و جغرافیدان بزرگ جهان اسلام است که تالیفاتی درباره دریانوردی و مناطق مختلف خلیج فارس و اقیانوس هند به رشته تحریر درآورده است. دکتر اقتداری، در پیش‌گفتار کتاب «الفوائد فی اصول علم البحر و القواعدِ» ابن ماجد، با یادآوریِ منابع گوناگون و مستندات متعدد بیان می‌کند که ابن ماجد اصالتا ایرانی و بندر کنگی بوده است، حال آن‌که پژوهشگران عربِ حوزه تاریخِ خلیج فارس، احمد بن ماجد را از اعراب نجدِ عربستان می‌دانند. اقتداری نظرگاه تاریخ‌نگاران پرتغالی را که نسب ابن ماجد به سرزمین هند می‌رسد، اشتباه می‌داند. او یادآور می‌شود که هرچند ابن ماجد این کتاب را به زبان عربی نوشته است، اما در لابه‌لای کتاب از گویش بندر کنگی و فارسی استفاده کرده و همین بهره‌گیری از کلمات فارسی خود نشان تسلط به زبان مادری داشته است. دو دیگر این‌که زبان نگارش علم دریانوردی در آن روزگاران، عربی بوده است و معمولا همه‌ی آموزگاران و مولفان به زبان عربی می‌نگاشته‌اند. برخی از آن‌ها به تدریس و تعلیم علوم دریایی و دریانوردی همت گماشته‌اند و قواعد و اصول دریانوردی و کشتیرانی را به دریانوردان آموخته‌اند. ابن ماجد نیز از جمله این افراد بوده است.

شهاب‌الدین احمد بن ماجد ملقب به «اسد البحار» (شیر دریاها)، ایرانی بود. در کرانه‌های خلیج فارس به دنیا آمد، خانواده و تبار و خاندانش از مردمان بندر کنگِ کنونی بود و زبان فارسی را خوب می‌دانست. او زبان عربی را به شیوه‌ی فکری و مفاهیم ذهنی ایران سخن می‌گفت و می‌نوشت. در صفحه‌ای از کتاب «الفوائد…» نیست که تعدادی لغت فارسیِ کهنه و ناب در علوم دریایی و جغرافیاییِ مناطق خلیج فارس و اقیانوس هند یافت نشود؛ مانند تیر، میخ، زام، لنگر، دستور، خن، زیرباد، زیر بادیه، رهنامه، سرهنگ، آبخور، هیراب و ده‌ها واژه‌ی دیگر.

با توجه به شناختی که پژوهشگران از دریانوردان بندر کنگ دارند و این‌که آن‌ها سفرهای کوتاه‌مدت و بلندمدت به هند و آفریقا داشته‌اند، به خوبی این مهم را می‌رساند که فنون دریانوردی و سفرهای دریایی علاوه بر جسارت، نیاز به آشنایی کامل به اصول دریانوردی دارد؛ این‌که یک سفر دریایی از چه زمانی شروع می‌شود و چه مسیرهای دریایی برای رسیدن به مقصد باید طی شود، دانش خاصی را می‌طلبد که در حال حاضر هم برخی از کتاب‌های دریانوردی در خانه‌های ناخدایان قدیم بندر کنگ یافت می‌شود. شیوه استفاده از کمال، قطب‌نما و… نشان می‌دهد که دریانوردان بندرکنگ در این زمینه خبره بوده‌اند.

ابن ماجد از بهترین دانندگان راه‌های دریایی خلیج فارس و اقیانوس هند شناخته می‌شد و به دلیل راهنمایی او به واسکو دا گاما برای رسیدن به هند، در جهان غرب شهرت یافت. او در همین اثر مشهور خود از سه دریانورد-معلمِ عهد عباسیان به نام‌های محمد بن شادان، سهل بن ایان و لیث بن کهلان با احترام یاد کرده است. نسخه‌ی خطی کتاب‌های او هنوز در آکسفورد وجود دارند.

یادکرد جزییات شگفت‌انگیز و تخصصی علم دریانوردی و ذکر نام ستاره‌شناسان و معلمان مشهور این دانش، برای نخستین‌بار در کتاب او آمده است. از جمله‌ی این دانشمندان خواجه بن یوسف بن صلاح العراقی و همچنین میمون بن خلیل، عبدالعظیم احمد مغربی و احمد بن محمد بن عبدالرحمن المقربی که از آنان به عنوان شیرهای دریایی نام برده شده‌اند.

دکتر الغنهیم معتقد است که دانشنامه دریانوردی ابن ماجد علاوه بر آن‌چه در علم دریانوردی آمده است، دربردارنده‌ی اطلاعات دقیق و کم‌نظیری درباره جغرافیا و نجوم است و تنوع اطلاعات او در این کتاب بسیار مفید و ارزشمند است. او جهت دقیق قبله را در بنادر و شهرهای مختلف به گونه‌ای محاسبه کرده است که نشان از عمق و تنوع دانش او در حوزه ستاره‌شناسی و ناوبری دارد. نسل‌های بعد همچنان از دانش او بهره‌مند هستند و کتاب او مرجع مهمی در میان دانشجویان علم دریانوردی است. انواع و اقسام ابداعات در دریانوردی که پیش از او در کتاب دیگری یافت نمی‌شود و نوع نگارش شیوایش، کتاب «الفوائد…» را از دیگر کتاب‌ها ممتاز و متمایز می‌کند. او برای رسیدن از یک بندر به بندر دیگری در آن سوی دریاها، راهنمایی‌های ارزشمندی را عرضه می‌کند.

این کتاب شامل فصلی است برای روزهای مناسب سفر دریایی و بادهای موافق. همچنین اطلاعات دقیقی درباره پرندگان، ماهی‌ها و علف‌های دریایی، ابزار مورد نیاز برای حمل‌ونقل کشتی و نحوه‌ی نگهداری انواع کشتی‌ها را هم در نظر گرفته است.

دکتر عبدالله یوسف الغمان، استاد جغرافیا در دانشگاه کویت، در کتاب خود نوشته است: «دست‌نوشته‌های ابن ماجد، دانش و تجربه را به هم متصل کرد. او مسیرهای ناوبری را در اقیانوس هند، خلیج فارس و دریای سرخ به دریانوردان نشان می‌دهد.»

«الفوائد فی اصول علم البحر و القواعد» دارای ۱۲ فصل متنوع و گوناگون است. این کتاب را امید اقتداری (دختر دکتر احمد اقتداری) ترجمه و مانایاد استاد احمد اقتداری آن را تحشیه کرده است. «الفوائد…» در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به چاپ رسیده است.