گریشنا: مرحوم ایرج افشار، از پژوهشگرانی بود که ایام زیادی را به سفر به اطراف و اکناف ایران گذرانده است. سال ها پیش سفری به لارستان و گراش و دیگر نواحی داشته اند. گریشنا به مرور برخی از این سفرنامه را به علاقه مندان تقدیم می دارد.
یغما » شماره ۳۳۴ (صفحه ۲۱۱)
لارستان ناحیتی است پرمایه و دیدار کردنی،مخصوصاً اگر احمد اقتداری هم باشد و همه جا به علت حضور او مراسم عز و احترام انجام گیرد و مسافر در خصب نعمت سفر کند.
بیست سال پیش که اقتداری کتاب های فرهنگ لارستانی و لارستان کهن را منتشر ساخت اول باری بود که لارستان به طور تاریخی و فرهنگی مورد معرفی قرار گرفت و خواستاران اطلاعات تاریخی میتوانند بدان کتاب مراجعه کنند.
راستی باید از انجمن آثار ملی پرسید چرا از اقتداری نخواسته اند که قبل از تألیف کتاب های مربوط به خوزستان تألیفی دربارهء لارستان و مناطق همسایهء آن بنویسد و عکس و وصف آثار و ابنیهای را که بسیاری از آنها در حال انهدام است در کتاب ثبت و ضبط کند و تعجب است که اقتداری چنین کاری را نکرده است!
« لارستان کهن »تألیفی است بیشتر براساس مآخذ و مدارک مکتوب.بسیار هم مفید ولی آنچه اکنون بر محققان محلی فرض و وظیفت ملی است مکتوب ساختن مطالبی است که در سینههای آدمی است و یا بر سینهء سنگها و دیوارها.بی تردید قصور اقتداری درین باب مورد شماتت لاریان و آیندگان است.
در دومین سفر به لار کاروان سرای نو بیش از آثار دیگر جلب توجه کرد.طرح اصلی این کاروانسرای بزرگ همانندست با دیگر کاروان سراهائی که در شهرها برای تجارت میان شهرها ساخته می شد.آنچه آن را زیبا و چشمگیر کرده است ستون های سنگی خوشرنگ یک پارچه و قطوری است که نگاهبان ایوان پیش روی حجرات است.اما افسوس که این کاروانسرا اگرچه در میدان اصلی شهر قرار دارد از رونق و آبادانی قدیم افتاده است.
چند تا از ستونها به علت زلزلهء چند سال قبل در غلطانیده شده و بر زمین نقش شده است.بسیاری از حجرات حال نکبت باری یافته است و معلوم نیست چرا چنین بنای محکم و فضاداری برای مجموعه ای از کتابخانهء عمومی و کودکان و کاخ جوانان و چاپخانهء سیاحتی و تفریحات سالم و نظایر آن خریداری نمی شود. شاید به این علت است که هر دستگاهی دلش می خواهد در بنائی مستقل باشد. مسلماً اگر این کاروان سرا به مهمان سرای جلب سیاحان هم اختصاص می یافت دلپذیرتر از آن ساختمانی می شد که اکنون می خواهد برای مهمان سرا بسازند.
اختصاص کاروانسرائی شهری که درمیان شهر قرار دارد به مهمان سرای ساده ثانی اثنین هتل شاه عباس در اصفهان می شد و مرکزی بسیار دیدنی و موجب ناموری شهر لار.
پیش از این که به وصف بنای دیگر بپردازیم کتیبه کاروان سرای نو را نقل کنم:
کاروان سرای نو از یادرگاهای فتحعلی خان گراشی و دوران حکومت اوست.این فتحعلی خان آبادانی های بسیار در لار و گراش کرد و هموست که قیصریهء عصر صفوی را نیز۱-در عدهای از فرمان ها همین اصطلاح«خطهء لار»دیده می شود.مرمت کرد.بر چهار طرف درهای بازارهای قیصریه چهار سنگ تاریخ نصب شده و بر سنگ سمت جنوبی قطعه شعری نقل شده است:
و بر سنگ هایی که بر درهای سه جانب دیگر نصب شده است چنین نقر شده است:
«الملک لله»در عهد سلطنت پادشاه عادل ناصر الدین شاه به تایید الهی فتحعلیخان گراشی به ساختن این بنای عالیه[موفق](۱)گردید.در شهر شعبان سمت اتمام پذیرفت.۱۳۰۱ قیصریه از بناهای عصر شاه عباس صفوی است که در ۱۰۱۵ به اهتمام حاجی قنبر علی بیگ ذو القدر جهرمی وزیر خطهء لار ساخته شد و کتیبه ای در دورهء گنبد آن نصب است که نام بنای آن بدین صورت آمده است:«عمل استاد نور الدین محمد احمد کلاه سبا بنا».
اینک بدین ظریفه بپردازیم که در حق فتحعلیخان گفته اند.مشهورست که چون ساختمان کاروان سرا و میدان قیصر و غرفههای اطراف بازار آن به اتمام رسید فتحعلی خان از یکی از ندمای خویش به نام«حاجی آخوند»پرسید که این میدان با میدان نقش جهان اصفهان چه فرقی دارد؟حاجی آخوند گفت: همان فرق که بین تو و شاه عباس است!
