هفتبرکه: راضیه سیاح، محقق گراشی و کارشناس ارشد رشتهی فیزیولوژی گیاهی، در پایاننامهاش به سراغ «گِنار» رفته و اثرات درمانی و دارویی آن را بررسی کرده است. او در بخشی از این پایاننامه با عنوان «بررسی متابولیتهای ثانویه موجود در گیاه خارپنیه گونه onopordon leptolepis DC و تاثیرات آللوپاتی آن بر جوانهزنی و رشد گیاهچه گندم و یونجه» که ۳۱ شهریورماه ۱۴۰۴ با درجه عالی از آن دفاع کرده، به صورت علمی برخی از اثرات درمانی این گونه را بررسی کرده است. اثرات آنتیاکسیدانی و ضدسرطانی، اثرات ضدالتهابی و وجود ترکیبات امگا۶ مفید بخشی از یافتههای تحقیق او است.
به مناسبت هفته پژوهش که از ۲۲ آذرماه شروع شده است، به سراغ این پژوهشگر و دبیر زیستشناسی رفتهایم.
انتخاب گیاه گِنار برای موضوع پایاننامه
به گزارش هفتبرکه، راضیه سیاح که اکنون دبیر زیستشناسی آموزشگاه امام رضا(ع) است، مقطع کارشناسی را در دانشگاه فرهنگیان گذرانده است. او بلافاصله پس از اتمام دورهی کارشناسی، تحصیلاتش را در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه شیراز، گرایش فیزیولوژی گیاهی، ادامه داده و با موضوعی که مرتبط با بوم منطقه است، یعنی گیاه «گنار» پایاننامهاش را نوشته است.
سیاح در گفتگو با هفتبرکه میگوید موضوع بومی و مرتبط با منطقه را انتخاب کرده است و پس از بررسی موضوعات پیشنهادشده از سوی استاد راهنمایش دکتر ساسان محسنزاده، گیاه بومی «گِنار» را برای موضوع تحقیق انتخاب کرده است. او میگوید: «به بررسی علمی گیاهان دارویی منطقه و شهر خودمان علاقه زیادی داشتم. چند گیاه مختلف هم از جمله آنغوزه، درمنه و… پیشنهاد دادم. اما در نهایت موضوع «گنار» را انتخاب کردیم. چون خواص دارویی این گونه، بسیار ناشناختهتر بود و مطالعات انگشتشماری روی این گونه انجام شده است.»
بررسی خواص مثبت و منفی گِنار
پژوهش عملی سیاح به دو بخش تقسیم میشود. او سعی میکند به زبان سادهتر و بدون استفاده از واژههای تخصصی رشتهاش، این دو بخش را توضیح دهد. او میگوید: «یکی از بخشهای پژوهش، بررسی مواد موثره و ترکیبات موجود در سه قسمت برگ، سرشاخه گنار و بخش خوراکی آن بود. بخش دوم تحقیق در مورد اثرات عصارهی گنار بر روی جوانهزنی و رشد گندم و یونجه بود، که آیا تاثیر منفی دارد یا خیر.»
اثر ضدسرطانی برگ گِنار
او در مورد بخش اول تحقیق یعنی بررسی مواد موثرهی این گیاه به یافتههایی رسیده است؛ از جمله اینکه اثر ضدسرطانی برگ این گونه به صورت نظری قابل اثبات است. سیاح میگوید: «با تهیهی عصارهی برگ، سرشاخه و بخش خوراکی این گونه و آنالیز آن با دستگاه GC-MS ترکیبات آن شناسایی شد. عصارهی برگ و ساقهی این گیاه از نظر بالقوه تاثیر آنتیاکسیدانی و ضدسرطانی بسیار بالایی دارد. بیش از پنجاه درصد ترکیبات تشکیلدهنده برگ و ساقهی گنار، دارای خواص آنتیاکسیدانی اثباتشده است. البته حتما باید پژوهشهای مکمل بالینی را دانشجویان و محققان رشتههای گیاهپزشکی و داروسازی انجام دهند. عصاره سرشاخه یا اصطلاحا کاپیتول آن، ترکیبات فعال و موثر چندانی ندارد.»
وجود ترکیبات امگا۶ در قسمت خوراکی گِنار
اما بخش خوراکی یا اصطلاحا قرص آن که ما با زحمت زیاد و کندن همهی خارهایش به آن میرسیم از منظر تحقیقات راضیه سیاح نکات جالبی دارد. او میگوید: «جدا از بحث تکمیل پایاننامه، برای خودم هم مهم بود که ترکیبات این قسمت را شناسایی کنم. پس از بررسی عصاره این قسمت، مشخص شد بیش از هفتاد درصد از ترکیبات این بخش، اسید چرب لینولئیک است که نوعی چربی غیراشباع از خانوادهی امگا۶ است. به بیانی دیگر، هفتاد درصد قرص گنار، چربی و روغن است! و طبق نتایج تحقیق من میتوان حجم خوبی روغن از آن استخراج کرد. اما اثبات من نظری است و دوست داشتم قرص گنار در دسترس داشته باشم و به یک کارگاه روغنگیری بدهم تا ببینم از نظر عملی هم ثابت میشود یا نه؛ که متاسفانه فعلا از فصل آن گذشته است. من اوایل شهریور به این نتیجه رسیدم و عملا دیگر گنار در دسترس نبود. امیدوارم سال بعد این فرصت فراهم باشد.»
سیاح معتقد است در صورتی که بخش خوراکی گنار، قابلیت روغنگیری داشته باشد، دریچهی جدیدی برای تحقیقات بیشتر و بررسی ارزش خوراکی و دارویی آن باز میشود.
اثرات منفی گیاه گِنار بر رشد گندم و یونجه
در کنار اثربخشی درمانی مثبت گنار، وجه دیگر آن طبق تحقیقات این محقق، منفی است!
سیاح در بخش دوم تحقیقاتش، به بررسی اثرات منفی این گیاه بر رشد گیاهانی مانند یونجه و گندم پرداخته است و تحقیقاتش به این نتایج رسیده است: «بررسی کردیم که آیا گنار اثرات منفی بر رشد یونجه و گندم دارد یا خیر که جواب مثبت است و اثرات شدیدی هم دارد. این تاثیر منفی که در علم فیزیولوژی، آللوپاتی نام دارد، روی گیاه یونجه مخربتر است. همچنین عصاره برگ این گیاه هم نسبت به کاپیتول و بخش خوراکی، اثرات منفی بیشتری دارد.»
او اضافه میکند: «طبق نتایج پژوهش من، بهتر است کشاورزان اجازه ندهند این گیاه در زمین آنها رشد کند، چون خاک آنها آلوده شده و درصد جوانهزنی بذر را کاهش داده و در نهایت بهرهوری را کم میکند.»
نام فارسی گِنار خارپنبه است!
او درباره اقدامات اولیهای که قبل از شروع پروژه انجام داده است هم توضیحاتی میدهد. سیاح در بخشی از گفتگو در این باره میگوید: «من طبق باور رایجی که قبل از این تحقیق درباره گنار وجود دارد، فکر میکردم نام عمومی این گیاه خارمریم است و با این کلیدواژه میتوانم تحقیقاتم را آغاز کنم. اما در بررسیهایم، به مطلبی که در سایت هفت برکه منتشر شده بود رسیدم که آقای اکبر حاجیان آن را نوشته بود و در آن برای این گیاه از کلمه خارپنبه استفاده شده بود. از جنس خارپنبه، هشت گونه در ایران رویش دارد و من بعد از بررسی ویژگیهای ظاهری این گونهها تردید داشتم که کدام یک گِنار خودمان است! بین سه گونه شک داشتم و پس از مراجعه به هرباریوم دانشگاه شیراز، نام علمی و دقیق این گونه را یافتم.»
عرق گِنار؛ اثربخشی ضدالتهابی و بهبود کبد چرب
اثرات شفابخش گِنار تنها اثر ضدسرطانی نیست. سیاح به اثرات مثبت دیگری در یافتههایش رسیده است و میگوید: «علاوه بر اثر آنتیاکسیدانی، ترکیباتی نیز در عصاره این گیاه وجود دارد که اثر ضدالتهابی اثباتشدهای دارد. در شهرهای دیگر به صورت تجربی از عرق این گیاه برای درمان زخم و التهاب استفاده میشود. مردم منطقه خودمان، به خواص این گیاه در درمان کبد چرب اذعان دارند که البته ترکیب مرتبط با آن در عصاره بخش خوراکی این گیاه یافت نشد. اما وجود حجم زیادی لینولئیک اسید در عصاره این بخش، میتواند ارتباط محدودی با اثر تجربی آن در درمان کبد چرب داشته باشد.»
همکاری دانشکدهی علوم پزشکی گراش در آزمایشها
همکاری دانشکدهی علوم پزشکی گراش، سهم عمدهای در آزمایشات و تحقیقات این محقق جوان داشته است. سیاح به دلیل معلم بودن، امکان اقامت طولانی در شیراز و انجام تحقیقاتش را به طور کامل در دانشگاه شیراز نداشته است. به همین دلیل با همکاری دانشکدهی علوم پزشکی گراش و استاد عباس سلمانی، مطالعات آزمایشگاهی پایاننامهاش را در این دانشکده انجام داده است. او ادامه میدهد: «در دانشکده علوم پزشکی گراش، استاد سلمانی همکاری بسیار زیادی با بنده داشتند و قطعاً بدون کمک ایشان به مشکلات زیادی برمیخوردم. ایشان دستگاههای مورد نیاز را برای پروژه من راهاندازی کردند و هم راهنماییهای ارزندهای برای من داشتند و بخش عمده عصارهگیری زیر نظر ایشان انجام شد.»
آزمایشهای بالینی برای تکمیل یافتههای تحقیق لازم است
سیاح میگوید برای تکمیل این پژوهش، نیاز است که به صورت بالینی هم پژوهشهایی انجام شود. او اضافه میکند: «مسئول آزمایشگاه دانشکده گراش، آقای رستمپور هم در کنار همکاری زیادی که برای پیشبرد آزمایشهای من داشتند، ایده همکاری با دانشجویان علوم پزشکی برای ادامه پژوهشها را مطرح کردند. اگر دانشجویی تمایل به ادامه این پژوهش داشت، میتوانم نسخه چاپشده پایاننامه را در اختیارشان قرار دهم.»
