هفت‌برکه – غلامحسین محسنی: در ذره‌بین تاریخ پیش (شماره ۵۱) تقسیمات فارس را در آغاز روزگار صفوی آوردیم. اکنون دنباله آن:
تقسیمات سیاسی کشور در درازای روزگار صفوی
تقسیم کشور از نظر سیاسی و مالی کاری‌ست که در ایران سابقه درازی داشته و از شاهنشاهی هخامنشیان به یادگار مانده است. این شیوه را نزد مورخان نامور می‌یابیم. همچنین مؤلفان بخش جغرافیای اداری نیز از آن بهره برده‌اند (مجله بررسی‌های تاریخی، ص ۲۳۶).
در پادشاهی شاه عباس اول، ایران دارای ۲۴ ایالت بوده که فارس به مرکزیت شیراز یکی از این ایالات و کوه‌گیلویه به مرکزیت بهبهان دیگر ایالت شمرده شده است. در سال ۱۰۰۳ ھ.ق / ۱۵۹۵ م. از سوی شاه عباس، فارس و کوه‌گیلویه به «الله‌وردی‌خان» سپرده شد. او و سپس پسرش «امام‌قلی‌خان»، لار، دورق (شادگان)، هرموز و بحرین را به نظم درآوردند. باید یادآور شد، در آن سال (۱۰۰۳ ھ.ق) لار و دورق حاکمی خودسر داشتند و هرموز و بحرین در استعمار پرتغال بود. لیکن «لار و بحرین» در سال ۱۰۱۰ ھ.ق. به تصرف الله‌وردی‌خان درآمد و هرموز هم در سال ۱۰۳۱ ھ.ق. از سلطه استعمار آزاد گردید. سرانجام امام‌قلی‌خان از منطقه‌ای در قمشه (شهرضا) نزدیک اصفهان تا سواحل دریای عمان و همه نواحی فارس حکومت یافت. پس از مرگ وی در سال ۱۰۴۲ ھ.ق. / ۱۶۳۲ م. هر یک از نواحی این قلمرو گسترده به صورت جداگانه به حاکمی واگذار گردید. در حالی که در دوره الله‌وردی‌خان و پسرش، فارس و کوه‌گیلویه یکی از بیگلربیگی‌های قلمرو صفویان را تشکیل می‌داد.
در دوره سلطنت «شاه سلیمان» (۱۰۷۷-۱۱۰۵ ھ.ق / ۱۶۹۴-۱۶۶۷ م.) حدود فرمانروایی بیگلربیگی کوه‌گیلویه در خاور سوای شمیل، مینا (میناب)، جرون و قشم، قلاع نواحی جاسک و بیابان‌های اطراف آن را نیز شامل می‌شده است.
در اواخر دوره صفوی، اعراب مسقط امنیت سواحل خلیج فارس را مختل کردند. «لطفعلی‌خان داغستانی» از طرف دربار مأمور دفاع از آن نواحی گردید. او نیز همچون الله‌وردی‌خان در روزگار خود، به سمت بیگلربیگی بلاد فارس و کوه‌گیلویه و خان لار و بنادر منصوب شد.
تقسیمات سیاسی کشور در روزگار افشاری
درعصر «افشاریه» (۱۲۰۹-۱۱۴۹ ھ.ق. / ۱۷۹۴-۱۷۳۶ م.) تغییراتی در تقسیمات کشوری و ایالت فارس دیده نشده است. چون نادرشاه در آغاز، درگیر تثبیت قدرت خود و اخراج افاغنه بود. سپس نیز با لشکرکشی به سرزمین‌های مجاور همچون قفقاز و هندوستان، فرصتی برای پرداختن به مسائل داخلی و ایجاد تغییرات در ایالات نیافت. تغییر پایتخت از مرکز ایران (اصفهان) به گوشه شمال خاوری (مشهد) نیز سبب گردید، ایالت فارس اهمیت همجواری با مرکز قدرت را از دست بدهد و از اهمیتش کاسته شود. نتیجه‌ی آن هم خیزش فرمانروای بعدی از این ایالت برای تصاحب قدرت می‌تواند باشد.
تقسیمات سیاسی کشور در روزگار زندیان
در عصر «زندیه» (۱۲۰۹-۱۱۶۳ ھ.ق. / ۱۷۹۴-۱۷۵۰ م.) پیدا نیست تغییرات چشم‌گیری در تقسیمات کشوری نسبت به عصر افشاریان و صفویان روی داده باشد. در این دوره والیان دارای بالاترین مقام، و ولایات سرحدی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. همچنین دیده می‌شود که از واژه‌ی ایالت و ولایت گاهی در کنار هم سود برده شده است.
«رستم‌التواریخ» که در اواخر زندیه نوشته شده است، ایران را به ۱۶ ایالت که هر یک دارای عنوانی می‌باشد، تقسیم کرده است. بر این پایه، شیراز را «دارالعلم شیراز» نامیده، که در رده‌ی دوم پس از «دارالسلطنه اصفهان» قرار گرفته است (رستم‌الحکما، ۲۵۳۷، ص۳۲۱). روشن است که این عناوین بر اساس سوابق سیاسی-تاریخی منظور گردیده است. در عصر زندیه شیراز به پایتختی برگزیده شد. در نتیجه بالاترین مقام سیاسی را والی این ایالت داشته است. در این باره «رستم‌الحکما» می‌نویسد: «دیگر آن‌که حکام و والیان ایران هر یک موافق رتبه و شأن خود و گنجایش ولایت خود پیشکشی از برای سرکار فیض آثار والاجاه وکیل‌الدوله مذکور [کریم‌خان زند] می‌آوردند» (همان، ص ۳۲۲).
در این دوره، بخش‌های جنوبی فارس شامل بنادر و سواحل شمالی خلیج فارس و جزایر از جمله بحرین و نواحی جنوبی آن همچون قطیف و لحساء دارای حاکم زیرمجموعه ایالت فارس بوده‌اند. همچنین برای بحر عمان، «دریابیگی» و طوایف کوچ‌نشین فارس «ایل‌بیگی» معرفی گردیده‌اند.
تقسیمات کشوری در روزگار قاجار
«قاجاریان» در آغاز تغییراتی در نظام اداری ایجاد نکردند، بلکه مقامات حکومتی خود را بر پایه‌ی رسم گذشته به کار گماشتند و نظام محلی پیشین را به حال خود واگذاشتند. آنها تنها پایتخت را به «تهران» بردند. با تثبیت حاکمیت قاجار، قلمرو ایران از نظر تقسیمات اداری و حکومتی به پنج حکمرانی و ۱۲ حکومت‌نشین مستقل تقسیم شد. یکی از این حکمرانی‌ها فارس بود، که دربرگیرنده «فارس، بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، کوه‌گیلویه و بختیاری و خوزستان» می‌گردید.
از سال ۱۲۳۷ ھ.ق. / ۱۸۲۲ م. در سلطنت «فتحعلی‌شاه» با مرگ شاهزاده «محمدعلی‌میرزا دولت‌شاه» حکمران دو ایالت «کردستان و کرمانشاهان» و تقسیم این قلمرو به چند حکومت‌نشین، ایران دارای چهار ایالت و ۱۵حکومت‌نشین گردید. این تقسیمات تا میانه‌ی پادشاهی «ناصرالدین‌شاه» (۱۳۱۳-۱۲۶۴ ھ.ق. / ۱۸۹۶-۱۸۴۸ م.) ادامه داشت. سپس، کشور به چهار ایالت و ۲۳ ولایت نابرابر از لحاظ درجه سیاسی تقسیم شد که هر ایالت به وسیله والی و هر ولایت با حاکم و هر بلوک که بخش‌های کوچک‌تر ولایت شناخته می‌شد، با نایب‌الحکومه اداره می‌گردید. «ایالت فارس و لارستان» یکی از این ۲۷ ایالت و ولایت را شامل می‌شد. نیز «بنادر و جزایر خلیج‌فارس» هم خود یکی از این ولایات جدای از فارس بوده است. «خوزستان» نیز در درازای سلطنت قاجارها گاهی سرجمع فارس قرار می‌داده‌اند. در حالی که بنادر و [جزایر] خلیج فارس که دارای [پیوست تاریخی] و وحدت جغرافیایی با فارس بوده، از آن جدا نموده بودند (مجله بررسی‌های تاریخی).
دنباله دارد.
منابع:
– مجله بررسی‌های تاریخی. مقاله «اداره و تقسیمات کشوری ایران»، دکتر کاظم ودیعی.
رستم‌التواریخ، محمدهاشم آصف (رستم‌الحکما)، تصحیح و تحشیه محمد مشیری، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ۲۵۳۷.
دیگر نوشته‌های غلامحسین محسنی را از این صفحه بخوانید.
