هفت‌برکه – غلامرضا آرمان‌مهر: در میان آثار تاریخی گراش، مسجد آخوند اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد و به واسطه‌ی قدمت زیادش، از غنای تاریخی-فرهنگی برخوردار است. این مسجد در سال ۱۳۸۴ با تلاش انجمن دوستداران میراث فرهنگی گراش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، و به زودی مراحل مرمتی آن را با کمک دوستانم و با نظارت مستقیم ناظران میراث فرهنگی استان شروع خواهیم کرد.
بر اساس شواهد موجود، این اثر را می‌توان قدیمی‌ترین بنا در بافت تاریخی گراش تلقی کرد. بنابراین، می‌توان مطالعات در خصوص شکل‌گیری هسته‌ی اولیه‌ی بافت تاریخی گراش را نیز با تحقیق و پژوهش روی این بنا کلید زد. این بنا می‌تواند کلید گمشده‌ی بخش عمده‌ای از سوالات و مطالعات تاریخی در خصوص چگونگی شکل‌گیری ساختار شهری گراش است که گرداگرد کلات شکل گرفته است. مسجد آخوند کالبدی منسجم‌شده از اوضاع و احوال مردم گراش در عصر صفویه است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته و برای ما بازگوکننده‌‌ی شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گراش در آن روزگار است.
از نظر معماری، مسجد آخوند گراش در دسته‌ی مساجد شبستانی بدون ایوان قرار می‌گیرد که در واقع ریشه در اصیل‌ترین الگوهای معماری مساجد تاریخی ایران دارد. برای درک و شناخت بهتر، می‌توان آن را با مسجد جامع فهرج، قدیمی‌ترین مسجد تاریخی ایران مقایسه کرد. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های معماری مسجد آخوند، سادگی و بی‌پیرایگی آن است. سادگی آن گواه صداقت هزاران‌ساله است، بی آن‌که زنگار ریا، چهره دلنشینش را رنگین کند.
با اینکه مساجد ایرانی تقریبا از دوره‌ی سلجوقیان به بعد رفته‌رفته دچار تغییرات ساختاری و نیز مزین به تزئینات و پرداخت‌های زیاد می‌شوند تا به وسیله‌ی آن بتوانند انسان را بیشتر مجذوب خود سازند، اما مسجد آخوند همچون الگوهای مقدم‌تر، بی‌آلایشی خود را حفظ کرده و با پرهیز از هرگونه بیهودگی و با کمترین آرایه‌بندی، ولی در عین حال با بهره‌گیری از بهترین تناسبات، توانسته زیبندگی را ارج بنهد، نه زیباییِ نما را.
از نظر فن نیارش و ساختمان‌سازی نیز مسجد آخوند حرف‌هایی برای گفتن دارد: بهره‌گیری از تاق‌آهنگ با قوس‌های مازه‌دار (که به تاق‌های گهواره‌ای نیز معروف هستند) در کنار سیستم سقف رایج محلی به نام چوب و مئر، نمونه‌هایی متنوع از فن‌های به کار رفته در معماری مسجد آخوند است.
همچنین از نظر موقعیت مکانی، با علم به اینکه در ایران از دیرباز نیایشگاه‌ها از اندام‌های مهم و شاخص شهر محسوب می‌شده و به نحوی در بهترین موقعیت‌های شهر بنا می‌شده، می‌توان حدس زد که بافت مجاور مسجد آخوند در عهد صفوی از ارزش اجتماعی بالایی برخوردار بوده است. هرچند امروز به علل زیادی، از جمله دگرگونی ارزش‌ها، شاید در دیدگاه عوام جزو مناطق کم‌ارزش شهر از نظر ارزش‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تلقی گردد. در نتیجه، یکی از اهداف بلندمدت ما از مرمت تک‌بناهای ارزشمند موجود در بافت، بازگرداندن ارزش‌های اجتماعی به آن‌هاست.
پس حفاظت و مرمت این بنای ارزشمند گامی استوار در جهت تحکیم هویت فردی و جمعی برای ما گراشی‌ها خواهد بود. از نگاهی دیگر، با رشد و توسعه‌ی روزافزون شهر و شتاب به سمت مدرنیته، بیشترین نگرانی ما در خصوص حفاظت از هسته‌ی تاریخی شهر است و باید به دنبال راهی بود تا بتوانیم میان داشتن یک شهر مدرن و حفظ بناهای تاریخی تعادل ایجاد کنیم. در شرایط فعلی، حفاظت و مرمت تک‌بناهای ارزشمند در بافت تاریخی، یکی از تاثیرگذارین راه‌هاست.
مسجد آخوند به همت حاج علی علی‌پور، خیر فرهنگی، مرمت می‌شود، و این یادآور هزارباره‌ی این مساله است که خیرین در طول تاریخ یکی از ارکان اصلی رشد و توسعه‌ی شهری در گراش بوده‌اند. با این حال، متاسفانه مشاهده می‌شود که همکاری و تعامل لازم با خیرین گرانقدر وجود ندارد و این مساله موجب دلسردی و ناامیدی بسیاری از خیرین شده است. ضروری است مسئولین و معتمدین در بخش‌های مختلف در تعامل با خیرین رویکرد خود را اصلاح کنند، چرا که ادامه‌ی این روند، رفته‌رفته موجب جدایی خیرین از شهر می‌شود و طبعات این اشتباهات دامن‌گیر منافع شهر در آینده خواهد شد.
