افسانه گراش- حامد عبداللهی: عکس‌های هوایی همیشه بیشتر از آن‌چه که ما انتظار داریم پرمحتوا و جذاب هستند. شاید بارها برای شما اتفاق افتاده که عکس هوایی شهرتان را در جاهای مختلف دیده‌اید و سعی کرده‌اید با دقت کافی، اطلاعات مختلف را از آن به دست آورید. برای همه‌ی ما معروف‌ترین عکس هوایی از گذشته‌ی گراش، عکس هوایی «هفت برکه» است؛ عکسی که مربوط به دهه ۵۰ شمسی است و گردش‌گر سوئیسی به نام دکتر «گئورگ گرستر» با امکانات عکاسی هوایی آن زمان، عکس بسیار زیبایی از مجموعه «هفت برکه» که آن زمان حدود ده برکه بوده است، برای ما به یادگار گذاشته است.
اهمیت عکس‌های هوایی قدیمی امروزه فراتر از آن چیزی است که تصور می‌کنیم. به خصوص این‌که هر چقدر این عکس‌ها تاریخی‌تر باشند، با بررسی آن در دوره‌های مختلف زمانی می‌توان به خوبی شرایط گذشته و روند توسعه شهری تا به امروز را تحلیل کرد. البته این در کنار زنده کردن خاطرات نسل‌های گذشته است.
داستان عکس ما از آن‌جا شروع شد که برای اولین بار تصمیم گرفتیم ساختار شهری گراش را در طول تاریخ بررسی کنیم و این امر مستلزم استفاده از تمام منابع تاریخی و جغرافیای شهرمان بود. پس بررسی‌های مختلف در سازمان اسناد کشور متوجه شدیم که سازمان نقشه‌برداری ایران در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی با استفاده از هواپیماهای ویژه شروع به عکس‌برداری از شهرهای بزرگ و تاریخی کشور می‌کند، و به تدریج با گذشت زمان از بیشتر مناطق کشور عکس‌برداری هوایی انجام می‌شود. به پیشنهاد مهندس مازیار معمار، یکی از اساتید دانشکده هنر و معماری شیراز، به آرشیو سازمان نقشه‌برداری در پایتخت مراجعه کردیم و مشخص شد در آذر ماه سال ۱۳۴۳ هجری شمسی از منطقه روستایی گراش نیز سه عکس هوایی ثبت شده است. هواپیما از غرب به سمت شرق شهر پرواز کرده است و سه عکس پی در پی را ثبت کرده است. کامل‌ترین عکس از ساختار شهری گراش قدیم، همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در عکس دوم ثبت شده است.
با بررسی دقیق‌تر عکس هوایی در نگاه اول بر روی کوه کلات می‌توان آثار و بقایای قلعه گراش، موسوم به قلعه «همایون دژ»، را مشاهده کرد که طی قانون اصلاحات ارضی تخریب شده است. هر چند تخریب این قلعه‌ها تا امروز همچنان به شیوه‌های مختلف ادامه دارد. ساختار شهری نامنظم گراش که برای یک منطقه گرم و خشک پاسخ اقلیمی و طبیعی است، مانند یک کمربند در قسمت غربی کلات، جلب توجه می‌کند. آماده شدن خیابان اصلی در زمان شهرداری «الله قلی‌خان مقتدری»، اولین شهردار گراش، در بستر رودخانه خشک (رودخانه پِئت) به صورت نواری به زیبایی دیده می‌شود. در این تصویر تنها خیابان شهر، ساختار شهری را به دو قسمت تقسیم کرده است. در بررسی بیشتر متوجه می‌شویم که گسترش ساختار شهری گراش در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی از شمال غرب به سمت شرق و جنوب شرقی است که اگر آن را با نقشه‌ی امروز گراش تطبیق دهیم این مسیر گسترش به ترتیب از خیابان سپاه به سمت انتهای خیابان آبیاری و خیابان بسیج است. خانه‌های شهر با حیاط مرکزی ساختار نامنظم شهر را تشکیل داده‌اند. یکی از دلایل نامنظم بودن ساختار شهر، به پاسخ طبیعی معماران گذشته برای مواجهه با اقلیم گرم و خشک باز می‌گردد. معماران آن زمان با ساخت ساختمان‌های حیاط مرکزی با دیوارهای بلند توانسته‌اند در کوچه‌های با کم‌عرض و باریک شهر سایه ایجاد کنند و به همین روش از تابش مستقیم خورشید و گرمای هوا جلوگیری کنند. با وجود ساختار نامنظم خانه‌های شهر، این امر به خوبی محقق شده است. زاویه تابش خورشید و دمای هوا دلایل مهم اقلیمی در به وجود آمدن این ساختار شهری هستند.
همان‌طور که در قسمت غربی و شمالی تصویر مشاهده می‌کنید، هیچ مسیر ورودی به شهرمان از سمت شهرهای لار و اوز در دهه ۴۰ وجود نداشته است. همچنین در قسمت شرقی کلات هنوز محله «روباد» و دیگر خانه‌های این منطقه ساخته نشده است. نکته جالب در این عکس، وجود نخل‌های بسیار در سمت راست کلات است که هم‌مکان با انتهای خیابان درمانگاه و خیابان آبیاری کنونی است. دلیل وجود این کرانه‌ی سرسبز، وجود رودخانه‌های فصلی شهر است که نشان‌دهنده ساختار آبیاری زمین‌های کشاورزی و نخلستان‌ها در گذشته نیز هست.
حال به صورت مختصر، عناصر شاخص شهری گراش در دهه ۴۰ را مرور می‌کنیم: اولین عنصر شاخص شهری در عکس، «برکه کل» است که به صورت دایره‌ای سیاه‌رنگ (شماره۱) مشخص شده است. به این برکه «گنج البحر» گفته می‌شود، چرا که عظمت این آب‌انبار تاریخی مربوط به دوره قاجاریه نسبت به دیگر عناصر شهری موجود در عکس به خوبی قابل تشخیص است. هر چند که ما امروزه آن‌چنان که شایسته‌ی این بنا است از آن بهره‌برداری نمی‌کنیم، و حالِ این بنای عظیم و تاریخی در این سال‌ها بسیار ناخوش است.
دومین عنصر، محله مصلی است که شامل «عمارت کلاه فرنگی» (شماره۲)، مربوط به دوره پهلوی و مجموعه «موقوفات حاج اسدالله گراشی» (شماره۳) است. از مجموعه موقوفات حاج اسدالله گراشی مشخص در عکس می‌توان به برکه حاج اسدالله، حمام دهباشی، مدرسه علمیه و همچنین «مقبره شیخ عبدالله انصاری» اشاره کرد که مربوط به دوره‌ی قاجاریه است. کمی پایین‌تر «بقعه شیخ مشهدی اسماعیل» (شماره۴) در مجاورت مدرسه حسنی کنونی دیده می‌شود. گنبدهای «حمام کاوگِ» (شماره ۵) که مربوط به موقوفات دوره قاجاریه است نیز به‌جای حسینیه اعظم کنونی قرار دارد.
در این عکس در سمت چپ مجموعه «هفت برکه» و قبرستان قدیمی «شیخ حسین» (شماره۶) به خوبی قابل مشاهده است. کمی بالاتر از مجموعه هفت برکه، قبرستان قدیمی «شیخ صدرالدین» (شماره۷) را می‌بینیم که اکنون مجموعه «پارک لاله» به جای آن احداث شده است. در بالای این قبرستان، منطقه «گِل‌کو» قابل مشاهده است. عبدالعلی صلاحی پژوهش‌گر گراشی درباره‌ی این منطقه می‌گوید: «احتمالا این منطقه محل استقرار نظامیان محلی آن زمان بوده است.» کمی که به طرف راست برویم «مسجد آخوند» (شماره ۸) یکی از قدیمی‌ترین مساجد گراش را می‌بینیم که مربوط به سال ۱۰۴۵ هجری قمری است و با توجه به دو سنگ لوح موجود، این بنا توسط حاج زینا آخوند و پسرش ابراهیم بنا شده است. البته این مسجد در طول تاریخ دست‌خوش تغییرات بسیاری بوده است. کمی آن‌طرف‌تر «مسجد جامع» (شماره۹) قرار دارد که در محله پاقلعه واقع شده و مربوط به قرن ۱۲ هجری قمری است و توسط «علیرضا دهباشی جراشی» بنا شده است. دکتر احمد اقتداری معتقد است این بنا اولین بنای وقفی گراش است و آغازگر فرهنگ وقف در گراش بوده است. از نکات جالب درباره‌ی این مسجد تاریخی می‌توان به حفظ طاق‌های فضای داخلی مسجد که مربوط به مرمت دوره قاجاریه است، اشاره کرد که همچنان درِ آن بر روی نمازگزاران باز است.
«کاروان‌سرای قدیمی گراش» (شماره۱۰) با کمی فاصله از مسجد جامع بنا شده است. پدرم مهندس احمد عبداللهی در خاطرات کودکی خود به یاد دارد که در گذشته ابتدا این بنا کاروان‌سرا بوده است و در طول زمان تغییر کاربری داده و تبدیل به بازار شهر می‌شود. این بنا در چند سال گذشته به کلی تخریب شده و هیچ اثری از آن به جای نمانده است. مکان فعلی این کاروان‌سرا، جای مدرسه قرآنی بشارت کنونی است. در ادامه می‌توان «مسجد صاحب‌الزمان (مسجد دروازه)» (شماره۱۱) را دید که در کنار قبرستان «پیر پنهان» بنا شده است.
شماره۱: برکه کل
شماره۲: عمارت کلاه فرنگی
شماره۳: مجموعه موقوفات حاج اسدالله گراشی (شامل برکه حاج‌اسدالله، حمام دهباشی، مدرسه علمیه و مقبره شیخ عبدالله انصاری)
شماره۴: بقعه شیخ مشهدی اسماعیل
شماره۵: حمام کاوگِ
شماره۶: قبرستان شیخ حسین
شماره۷: قبرستان شیخ صدرالدین (پارک لاله کنونی)
شماره۸: مسجد آخوند
شماره۹: مسجد جامع
شماره۱۰: کاروان‌سرای قدیمی گراش
شماره۱۱: مسجد صاحب‌الزمان (دروازه)
با استفاده از عناصر شاخص شهری به راحتی می توانید خانه‌های نسل‌های قبل و پدربزرگ‌های‌تان را در این عکس پیدا کنید. سه قطعه عکس هوایی گراش سال ۱۳۴۳ در پایگاه اینترنتی گریشنا (www.Gerishna.com) قرار گرفته است و می‌توانید با کلیک کردن آنها را در ابعاد بزرگ ببینید.
