هفت برکه: بخشی از گنبد برکه‌ی حاج اسدالله فرو ریخت و بخشی از هویت ما تخریب شد. هیچ‌کدام از مسئولین مربوط شهر، سنگینی این اتفاق و خبر تلخ را به تنهایی به دوش نمی‌کشد؛ هر چند همه معتقدند بی‌مسئولیتی و بی‌توجهی عامل اصلی آن است. اما از سوی که؟
«برکه کشکول» را حاج اسدالله، فرزند دهباشی علیرضا، ۱۵۷ سال پیش ساخته است؛ کسی که چند اثر تاریخی دیگر مانند برکه کل نیز حاصل نیک‌اندیشی اوست. این اثر در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت. در سال‌های اخیر، چندین بار در مورد احتمال فرو ریختن سقف آن اخطار داده شده بود و سرانجام گنبد منحصربه‌فرد آن در صبح ۲۹ دی‌ماه ۱۴۰۰ فرو ریخت.
میراث فرهنگی: باید کل برکه را مرمت کنیم
ساعتی بعد از فرو ریختن گنبد برکه حاج اسدالله یا برکه کشکول، خبرنگار هفت‌برکه پیگیر اقدامات انجام نشده برای این برکه شد. سید عفیف‌الدین زندوی، رئیس اداره‌ی میراث فرهنگی شهرستان گراش، کار مرمت برکه حاج اسدالله را آسان نمی‌داند و می‌گوید هنوز هیچ تحقیق و کار کارشناسی برای مرمت این اثر انجام نشده است و اگر قرار است مرمتی هم صورت گیرد باید کامل و اساسی باشد که برای حفظ اثر، موثر واقع شود: «در بازدیدی که دیروز از این آب انبار داشتم، مشخص بود که ضلع شمالی آن آوار می‌شود. امروز که رفتم، متاسفانه دیدم که تخریب شده است. در مورد سرنوشت و آینده برکه، باید بگوییم هنوز کار کارشناسی روی آن انجام نشده است ولی چیزی که ما به چشم می‌بینیم، مرمت آن آسان نیست. با حجم گنبد و بزرگی آب انبار، بالاخره دومین آب انبار بزرگ فارس است و این طور نیست که راحت بتوانیم مرمت کنیم. یادم است کارشناسانی که زمان آقای نصیری آمدند و نگاه کردند، گفتند ما باید به همین حال بگذاریم تا خودش تخریب شود و این طور نیست که ما یک بخش را مرمت کنیم تا مانع تخریب بقیه بخش‌ها شویم؛ یعنی اگر یک بخش را مرمت کنیم چند روز دیگر بخش دیگر فرو می‌ریزد و قسمتی که مرمت شده هم آسیب می‌بیند و تنها راه این است که ما کل گنبد را مرمت کنیم، حتی پایه‌ها و تنوره پایین برکه کلا باید مرمت شود و هزینه‌ی آن را بیش از یک میلیارد برآورد کرده‌ایم.»
اداره میراث فرهنگی هم وضع خوبی ندارد
زندوی اعتبار دولتی اختصاص یافته به میراث فرهنگی را با توجه به حجم مشکلاتی که در بخش میراث فرهنگی وجود دارد، کافی نمی‌داند و توضیح می‌دهد: «اعتباری که به صورت دولتی و از طریق دفتر نماینده مجلس به ما ابلاغ می‌شود برای رفع تمام مشکلات در حوزه میراث فرهنگی است. در همین باران اخیر، خسارتی نیز به خانه‌ی شهیدان عظیمی رسید و در وضعیت خوبی نیست و ضلع جنوبی آن در حال تخریب و سقف در حال فرو ریختن است. با توجه به این که این خانه برای ما مهم است، چون به هر حال مکان اداری ماست و نام موزه را یدک می‌کشد، هرچند ما موزه‌ای نداریم، در نظر داریم این اعتبارات برای مرمت خانه شهیدان عظیمی لحاظ شود. و فعلا از سوی میراث‌دوستان و خیرین نیز هزینه‌ای برای ما ابلاغ نشده است، هرچند به صورت غیر رسمی در گروه واتسآپی ایکوموس، یکی از خیرین قول کمک هزینه‌ی ۱۰۰ میلیون تومانی را داده است.»
او در گفت‌وگویی که با سایت ایرنا در این زمینه داشته، هزینه‌ی ترمیم خسارت وارد شده به این دو اثر تاریخی را ۱.۵ میلیارد تومان برآورده کرده است و گفته است: «بارش‌های سیل‌آسای روزهای اخیر به دو اثر تاریخی و ثبت ملی شده‌ی این شهرستان از جمله برکه حاج اسدالله دهباشی و همچنین خانه شهیدان عظیمی گراش آسیب رساند. میزان اعتبار لازم برای ترمیم و بازسازی این اثرهای تاریخی که در اثر سیل اخیر دچار زیان شده‌اند، رقمی افزون بر ۱.۵ میلیارد است که یک میلیارد تومان برای بهسازی و ترمیم برکه حاج اسدالله و ۵۰۰ میلیون تومان هم برای بازسازی خانه شهیدان عظیمی نیاز است.»
تنها کارمند اداره میراث فرهنگی هستم
رئیس میراث فرهنگی گراش برای نجات برکه حاج اسدالله، تشکیل کارگروه دلسوز را که در سطح شعار و حرف نماند، الزامی می‌داند و می‌گوید: «تنها نیرو در اداره میراث فرهنگی، با این حجم کاری، خودم هستم و رسیدگی به این امور از عهده‌ی من خارج است. باید کارگروهی تشکیل شود که از سطح شعار فراتر روند و دلسوزانه عمل کنند و با مشورت از متخصصین و کارشناسان برای مرمت و بهبود شرایط اقدام کنند. همه می‌دانیم که یک نفر تنهایی برای رسیدگی به امور کافی نیست.»
زندوی با اشاره به این که مردم دیگر دغدغه‌ی فرهنگی ندارند، ادامه داد: «وقتی در حوزه میراث فرهنگی چنین وضعیتی برای ما پیش می‌آید همه نگاه‌ها متوجه میراث می‌شود، در صورتی که تمام نهادها درگیر هستند، مجموعه فرمانداری، اوقاف، دفتر نماینده، شورای شهر، شهرداری و … مسئولیت حفظ هویت، تنها روی دوش میراث فرهنگی نیست و همه مسئول آن هستیم. هر چند عقیده دارم ما مسئول نیستیم، به عقیده من در سطح شهرستان‌ها اصلا مسئولی وجود ندارد، ما مامور هستیم، یعنی یک درجه پایین‌تر از کارمند، الان دغدغه‌ی مردم شده داشتن یک سرپناه و به دست آوردن یک لقمه نان، دغدغه فرهنگی اصلا برای مردم وجود ندارد.»
دفتر نماینده: حداکثر بودجه ممکن را برای میراث فرهنگی گذاشته‌ایم
تشکیل جلسه فوری برای حفظ برکه تاریخی حاج اسدالله ، تصمیمی بود که ۹ ماه قبل در بازدید حسین‌زاده، نماینده‌ی مردم، به همراه جمعی از مسئولین شهر از این اثر تاریخی گرفته شد. روابط عمومی دفتر نماینده، دلیل تاخیر در تخصیص بودجه و رسیدگی به حال و روز این برکه تاریخی را توضیح می‌دهد و می‌گوید: «روند اداری تخصیص اعتبارات را سازمان برنامه و بودجه کشور مشخص می‌کند، طی کردن این روند اداری همین چند هفته اخیر تمام شد و در طول این مدت، نمی‌شد کار خاصی انجام داد که این اعتبارات سریع‌تر به میراث فرهنگی برسد.»
ابوالحسن محمودی، مسئول دفتر حسین‌زاده، نماینده‌ی مردم، با این خبر که سازمان برنامه و بودجه فارس ۳۰۰ میلیون تومان به بخش میراث فرهنگی تخصیص داده است گفت: «اعتباری که ما برای صرف در بخش میراث فرهنگی درخواست داده بودیم، مبلغ ۵۱۴ میلیون تومان بود که سازمان برنامه و بودجه فارس با ۳۰۰ میلیون تومان آن موافقت کرده است. در واقع این ۳۰۰ میلیون تومان بیشترین عددی است که می‌شد برای مرمت آثار تاریخی گذاشت.»
اوقاف: ما برای هیچ اثری این قدر هزینه نمی‌کنیم
برکه حاج اسدالله به عنوان یک موقفه در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه است. در نیم قرن گذشته، برکه‌های بسیاری در شهر گراش و نواحی نزدیک به آن فروخته شده است، ولی اوقاف برای ترمیم برکه‌های موجود قدم خاصی برنداشته است. از زمان مشخص شدن آسیب برکه حاج اسدالله، این توقع وجود داشت که اداره اوقاف در کنار میراث فرهنگی برای ترمیم برکه اقدام کند.
ابوالحسن محمودی، مسئول دفتر نماینده، گفت: «ما این پیگیری را از حدود شش ماه قبل از طریق اوقاف کشور انجام دادیم و مکاتبه کردیم. متاسفانه اوقاف پاسخی نداد. البته با مدیر کل اوقاف هم در استان جلسه گرفتیم که آن‌جا هم خروجی مطلوبی نداشت و به نظر می‌رسد که رویه اوقاف برای تامین بودجه از این طریق نبوده و نیست.»
مولایی، رئیس اداره‌ی اوقاف شهرستان گراش، به مخالفت سازمان اوقاف کشور با پیشنهاد تامین هزینه‌ی مرمت از طریق واگذاری و فروش زمین‌های موقوفی و آبانبارهای دیگر اشاره می‌کند و می‌گوید: «تصمیمی که در این زمینه گرفته شد این بود که از محل فروش و اجاره و واگذاری آب‌انبارها و زمین‌های موقوفی، هزینه‌ی مرمت برکه حاج اسدالله تامین شود. این پیشنهاد مهندس حسین‌زاده، نماینده‌ی مردم بود. ما برای این موضوع بالغ بر شش ماه است که از اداره کل استان و سازمان اوقاف پیگیر هستیم. ولی سازمان اوقاف اول از ما خواست که آماری از آبانبارهای موجود را ارائه کنیم، در حالی که لیست آب‌انبارها در سامانه ثبت است. و در نهایت با این استدلال که درآمدهای حاصل از هر موقوفه متعلق به همان اثر وقف شده است و نمی‌توان آن را در بخش‌های دیگر و یا برای اثرهای موقوفی دیگر هزینه کرد، با این درخواست مخالفت کرد. سابقه نداشته است ما برای اثری این قدر هزینه کنیم، برای اثری که واقف آن را ساخته است، اوقاف بودجه نمی‌گذارد. دولت معمولا از طریق خیرین حمایت می‌شود.»
رئیس اداره‌ی اوقاف شهرستان گراش با گفتن این موضوع که اوقاف از عهده‌ی هزینه‌ی مرمت اساسی این اثر تاریخی برنمی‌آید، ادامه می‌دهد: «طی گفت‌وگویی که با یکی از میراث‌دوستان داشتم هزینه‌ی مرمت اساسی این اثر بالغ بر یک میلیارد تومان است، اداره اوقاف یک سازمان شبه‌دولتی است که هر چند مدیریت کلیه‌ی موقوفات فاقد متولی از جمله آب‌انبارها را دارد، اما از عهده‌ی پرداخت این هزینه برنمی‌آید. کاری که ما می‌توانیم انجام دهیم اختصاص ۱۵ تا ۲۰ میلیون تومان است برای تعمیر سطحی این اثر تا کمکی باشد که حداقل، خطری اهالی محل و کسی را تهدید نکند.»
انجمن ایکوموس: مرمت برکه کاری سخت و پیچیده است، ولی باید کاری کرد.
غلامرضا آرمان‌مهر، مدیر عامل انجمن ایکوموس و از دغدغه‌مندان قدیمی میراث فرهنگی، امکان مرمت برکه‌ی حاج اسدالله را منوط به نظر اساتید و کارشناسان می‌داند و می‌گوید: «در حال حاضر نمی‌توانم به صورت دقیق پاسخگوی شما باشم. فعلا در حال تهیه‌ی گزارش هستم، این که آیا امکان مرمت بخش آسیب‌دیده‌ی برکه‌ی حاج اسدالله وجود دارد یا نه، مساله سخت و پیچیده‌ای است و باید با چند نفر از اساتید مطرح کشور مشورت کنم و در آینده در مورد آن اظهار نظر کنیم. من با چند نفر از اساتید حوزه‌ی مرمت از یزد و دزفول صحبت کرده‌ام. ان‌شالله اولین فرصت که مهیا شود به گراش می‌آیند و از نزدیک همفکری‌های بیشتر را انجام می‌دهیم.»
آرمان مهر در مورد اقدامات انجام شده می‌گوید: «به شکل‌های مختلف سعی کردیم راهی برای تامین هزینه مرمت پیدا کنیم. میراث فرهنگی که حتی در مرمت خود اداره نیز مانده است ولی در هر حال این جزو وظایف میراث بود که برای حفظ موقت بنا اقدامی می‌کرد. مسئولیت اصلی را بر عهده اوقاف می‌دانم وقتی اوقاف از برکه‌ها و فروش و اجاره زمین‌ها درآمد دارد، می‌تواند برای حفظ آن‌ها هم هزینه کند. در دوره‌های مختلف ده‌ها برکه در گراش تخریب و به اصطلاح تبدیل به احسن شده است؛ خود حاج اسدالله ده‌ها موقوفه داشته است؛ اما اوقاف در این مورد هر بار به بهانه‌ای از زیر بار مسئولیت شانه خالی می‌کند.»
آرمان‌مهر می‌گوید: «مرمت برکه حاج اسدالله به نظر من چند میلیارد هزینه خواهد داشت و به خاطر همین هیچ‌کس برای قبول مسئولیت آن پا پیش نمی‌گذارد؛ چون ممکن است حتی در حین مرمت بقیه گنبد نیز فرو بریزد. با این وجود، نباید دست روی دست گذاشت. قدم اول آوردن کارشناسان و تهیه طرح مرمتی است. برای همین هم ادارات مربوطه شانه خالی می‌کنند.»
مدیر عامل سمن ایکوموس با اخطار دوباره درباره وضعیت برکه می‌گوید: «باید الآن سریع‌تر اقدامات اضطراری را انجام داد و از آسیب بیشتر جلوگیری کرد. راه حل پیش‌نهادی این است در قسمت تخریب شده از بیرون داربست بسته شود و به هر نحو ممکن مهار شود. همچنین از بارش باران بیشتر روی قسمت آسیب دیده جلوگیری شود. اول باید جلو آسیب بیشتر را بگیریم و در مراحل بعدی مرمت را پیگیری کنیم. در حمام دهباشی انجمن با کمک شهرداری توانست حفظ اضطراری را انجام دهد. اینجا هم به کمک همه نهادهای مرتبط نیاز است.»
خیرین برای مرمت پا پیش نگذاشتند
مهندس احمد علی عبدالهی که در جلسه ۹ ماه پیش همراه با نماینده و تعدادی از مهندسان بود، در گزارشی از پیگیری انجام شده گفت: «بعد از بازدید میدانی با حضور جناب دکتر حسین‌زاده، نماینده محترم و جناب آقای مولائی، رئیس اوقاف، و جناب زندوی، رئیس میراث فرهنگی در دفتر نمایندگی تشکیل و فردای آن روز به اتفاق جناب دکتر حسین‌زاده و جناب مهندس آرمان‌مهر و جناب مهندس نوشادی همگی عازم شیراز و به اداره کل اوقاف استان مراجعه و جلسه تشکیل شد. در جلسه ما را به تهران پاس دادند.»
مهندس عبداللهی در مورد راه حل مرمت برکه حاج اسدالله گفت: «شاهد بودم دو هفته جناب دکتر حسین‌زاده دنبال تامین بودجه بود اما موفق نشدند و گفتند طبق معمول راهی نیست جز متوصل شدن به خیرین. چون کار خیلی پیچیده است و برکه با عمق زیاد دارای آب هم است و قطر آن هم زیاد است. به کار درست و فنی و هزینه هنگفت نیاز است. هنوز که هنوز است ما به دنبال خیری هستیم که این آثار باستانی و مهم را نجات دهیم و اکنون هم به دنبال خیر هستیم و به چندین نفر هم رو زده‌ایم و کسی متقبل نمی‌شود.»
مهندس عبداللهی با اشاره به خدمات حاج اسدالله برای گراش گفت: «خدا رحمتش کند مرحوم حاج اسدالله، خودش به تنهایی برای ما ساخت و رفت؛ ولی ما و هزاران گراشی حاضر نیستیم برای تعمیر و نگهداری این اثر مهم و تاریخی اقدامی کنیم. این در حالی است که در همسایگی ما یعنی لار و اوز تمام آبانبارهای خود را قبل از باران و در تابستان تعمیر و حتی شل و گل آن را خالی کردند. نکته جالب اینجاست که آرامگاه دکتر احمد اقتداری و مرحوم دکتر شیبانی از افتخارات گراش نیز در کنار این اثر تاریخی قرار دارد.»