هفت‌برکه – غلامرضا آرمان‌مهر*: برکه‌ی حاج اسدالله یک اثر از مجموعه‌ی ارزشمند دهباشی، یکی از زیباترین و خوش‌تناسب‌ترین آب‌انبارهای جنوب کشور و پس از برکه‌ی کل (بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران)، دومین برکه‌ی بزرگ گراش است. این آب‌انبار که در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شده، است، متاسفانه این روزها حال و خوبی ندارد و نفسش به شماره افتاده است.
این بنا در سال ۱۲۸۶ ه.ق. توسط حاج اسدالله (آسدالله)، فرزند کربلایی علیرضا دهباشی و برادر فتحعلی‌خان بیگلربیگی جراشی ساخته شده است. قطر داخلی آب‌انبار ۲۳ متر و ارتفاع گنبد آن حدود ۱۲ متر است. ساختن چنین سازه‌ای با دستان توانمند معماران و استادکاران گراشی، آن هم با سنگ و ساروج و گچ در قرن سیزدهم هجری، یک شاهکار مهندسی محسوب می‌شود. متفاوت بودن قوس گنبد با سایر قوس‌های رایج در گنبد آب‌انبارها، و بهره‌مندی از زیباترین و چشم‌نوازترین تناسبات، گنبد برکه‌ی حاج اسدالله را از سایر گنبد‌های موجود در منطقه متمایز کرده است. همچنین وجود شش دهنه‌ی ورودی (به زبان محلی تِئتَخ) با دارا بودن تزئینات رسمی‌بندی و وجود سنگ‌نوشته با اشعاری زیبا از بانی آب‌انبار، همه و همه ارزش‌های فراوان معماری و زیبایی منحصربه‌فردی برای این گنجینه‌ی گران‌بها به ارمغان آورده است.
وضعیت بحرانی برکه
معضلاتی که این برکه سال‌ها با آنها زیسته، اکنون چنان سنگین شده که این روزها کمرش را خم کرده است. وضعیت آنچنان بحرانی است که شاید اگر امروز به دادش نرسیم، فردا از پا افتاده باشد. این مشکلات را می‌توان در چند بخش اصلی خلاصه کرد:
از مسائل عمده‌ای که سال‌هاست دوست‌داران میراث فرهنگی را درگیر وضعیت این برکه کرده است، ریخته شدن فاضلاب خانه‌های اطراف به این برکه است. جلسات متعدد با اوقاف و شوراهای شهر نیز نتوانسته مشکلی را حل کند.
علاوه بر این، در مکانیزم طبیعی این آب‌انبار هم دست برده شده است. در برهه‌هایی، دهنه‌ی برکه بسته شده تا از سقوط کودکان و حیوانات به آن جلوگیری شود، که این مساله به سازه برکه آسیب‌های جدی می‌زند. پر و خالی کردن بی‌حساب و کتاب آب برکه با تلمبه (برای مصارفی همچون آبیاری فضای سبز) نیز برای سازه‌ی برکه بسیار آسیب‌زاست.
بحث جدی دیگر، رعایت نشدن حریم این برکه است. اطراف برکه کاملا آسفالت شده و در طول سال‌ها، بعضی از ورودی‌هایش به خاطر بالا آمدن سطح کوچه بسته شده است.
و مشکل حاد بعدی، مساله‌ای است که برای سقف برکه پیش آمده: گنبد برکه در قسمت‌هایی دچار نشست شده است. اگر در سال‌های قبل به این مشکل توجه می‌شد، شاید با تمیزکاری روی «شاوره» و یک لایه‌برداری، این مشکل حل می‌شد؛ اما به علت بی‌توجهی، این مشکل بدتر و بدتر شده تا این که اکنون به وضعیت حادی رسیده است. می‌توان حدس زد که چون نوع این گنبد خاص و با بقیه گنبدها متفاوت است، اگر بخشی از آن فرو ریخت، کل گنبد فرو می‌ریزد. علاوه بر این، محل اتصال گنبد به ورودی (تئتخ) نیز اکنون ترک خورده است و در صورت فرو ریختن گنبد، این بخش هم خودش را جدا می‌کند. یعنی با فرو ریختن بخش کوچکی از گنبد، احتمال ریخته شده کل گنبد و جدا شدن ورودی‌ها و بخشی از جداره برکه نیز وجود دارد.
امید به یک کارزار نجات
خوشبختانه در سال‌های اخیر، جنبش‌های بسیار خوبی برای حفظ آب‌انبارها در منطقه شکل گرفته است. به عنوان مثال، در اوز و لار گروه‌های دلسوز و کاربلدی پا به عرصه گذاشته‌اند و در راه حفظ و احیای آب‌انبارها گام برمی‌دارند. ما گراشی‌ها نیز باید بجنبیم تا از این سنت حسنه عقب نمانیم و گام‌به‌گام هم‌منطقه‌ای‌هایمان، به نجات یکایک آب‌انبارها کمک کنیم.
بهبود وضعیت برکه‌ی حاج اسدالله نیازمند شکل‌گیری یک عزم جدی و اراده و همت جمعی است. راه‌اندازی پویشی برای نجات برکه‌ی حاج اسدالله در قالب یک گروه حرفه‌ای متشکل از متخصصان مرمتی، کارشناسان میراث فرهنگی، فعالین اجتماعی و معتمدین محلی می‌تواند هم در بعد معنوی و هم در بعد مادی ظرفیت‌ها را به درستی شناسایی و جهت‌دهی کند و تمامی تلاش‌ها را برای یک اقدام عملی تاثیرگذار منسجم گرداند. کار این گروه حرفه‌ای در قدم اول، بیان ضرورت حفاظت از این اثر ارزشمند و تبیین ارزش‌های پنهان بنا، ایجاد حساسیت و دغدغه‌ی عمومی برای کمک به جریان حفاظت، پیش‌بینی راهکارهایی برای جذب منابع مالی لازم، ارائه‌ی راهکارهای تخصصی متناسب با وضع موجود بنا و در نهایت اقدامات عملیاتی حفاظتی و مرمتی بناست.
این بنای باشکوه یادآور همت بلند گراشی‌ها در طول تاریخ است. این بنا به ما می‌گوید که خیرین و نیک‌اندیشان گراشی چگونه از صدها سال قبل تاکنون نیازهای شهر را به درستی سنجیده و با همت بلندشان همواره اسباب رشد و پیشرفت شهر را به زیباترین شکل ممکن رقم زده‌اند. حالا چشم حاج اسدالله و خیرین گذشته‌ی گراش به نیک‌اندیشان امروز است تا ببینند ادامه‌دهندگان راهشان تا چه اندازه با درک نیازهای روز جامعه‌ی خود، مواریث گران‌بهایشان را حفظ می‌کنند و برای آیندگان به امانت خواهند گذاشت. مسیر خیرین امروز با مسیر حاج‌اسدالله دیروز یکی است. دیروز شهر گراش نیاز به ساخت چنین شاهکار مهندسی عظیمی داشت و امروز نوادگان همان گراشی‌ها برای بازیابی هویت خود نیازمند نگهداری و پاسداشت هرچه بهتر این یادگار ازشمند هستند. بر ما زیبنده نیست که نسبت به میراث گران‌بهایی که پدرانمان برای ما به یادگار گذاشته‌اند بی‌تفاوت باشیم. باید دست در دست هم دهیم تا برکه‌ی حاج اسدالله -نماد خیراندیشی گراشی‌ها در طول تاریخ- را از این وضعیت اسفناک و غم‌بار نجات دهیم.
* مدیر عامل انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی شهرستان گراش (ایکوموس)
