هفت‌برکه – مسعود غفوری: آیا می‌دانید واکسیناسیون بر چه ایده‌ای استوار است؟ این که برای بالا بردن ایمنی بدن در مقابل یک ویروس یا باکتری، مقدار کمی از آن ویروس یا باکتری را به صورت ضعیف‌شده وارد بدن فرد می‌کنند تا دستگاه ایمنی تحریک شود و آنتی‌بادی مناسب را تولید کند. بعد از این، فرد ایمنیِ فعال کسب می‌کند. حالا تصور کنید آن پزشک قرن نوزدهمی را که وقتی این ایده را مطرح کرد، چقدر با نگاه‌های مشکوک و ناباور مردم روبه‌رو شد! آخر مگر می‌شود برای پیشگیری از آبله، ویروس آبله را عمدا وارد بدن یک بچه کرد؟ این کار در آن زمان «غیرطبیعی» و «دغل‌کاری» بود اما امروزه، همین که نوزادی متولد می‌شود، چند نوبت واکسیناسیون می‌شود. و خب، نرخ مرگ‌ومیر نوزادان هم به شدت پایین آمده است.
همزمان شدن قرنطینه‌ی خودخواسته به خاطر ویروس کرونا و سیزدهم فروردین، فرصت مناسبی برای نشان دادن شباهت بین عملکرد واکسیناسیون و «دروغ سیزده» یا «شوخی سیزده» در رسانه‌هاست. هرساله در این روز، که مصادف با اول ماه آوریل میلادی است، بسیاری از رسانه‌های سراسر دنیا خبرهای طنزآمیزِ غیر واقعی منتشر می‌کنند. این روز در رسانه‌های انگلیسی‌زبان به نام April Fools’ Day معروف است، و پیشینه‌ی این شوخی‌ها به قرن‌ها پیش برمی‌گردد (اگر دوست دارید بخوانید). احتمالا رسانه‌های فارسی هم چون دیدند این روز با سیزدهم فروردین که روز شادی و جشن است همزمان شده، این رسم را جا انداختند. به هر حال، اکثر شیوه‌ها و فرمت‌ها و حتی وسایلی که ما در رسانه‌های فارسی داریم، از همان کشورها آمده است دیگر، مگر نه؟
این خبرها به شکل خبرهای معمول تهیه می‌شوند، اما هم موضوع و هم لحن آنها طنزآمیز و بی‌ضرر است. خواننده‌ای که کمی دقت و حوصله به خرج دهد، به راحتی می‌تواند متوجه شوخی بودن این خبرها بشود اما کسانی که فقط تیترها را می‌خوانند یا به نحوه‌ی ارائه‌ی آمار و اطلاعات توجه نمی‌کنند، گول می‌خورند.
اما یک مساله در ترجمه باعث سوء تفاهم زیادی در مورد این خبرها شده و بین رسانه‌های فارسی اختلاف انداخته است. معلوم نیست چرا اصطلاح April Fools’ Stories در فارسی به «دروغ» سیزده ترجمه شده است! معادل بهتر این اصطلاح، «شوخی» سیزده است. احتمالا اگر این معادل دوم مرسوم شده بود، ما امروز کمتر دعوا داشتیم!
گریشنا نیز در سال‌های گذشته در آستانه‌ی سیزدهم فروردین، خبرهایی به عنوان شوخی سیزده منتشر می‌کرد. اما امسال به خاطر شرایط ویژه‌ای که ویروس کرونا به وجود آورده، انتشار این نوع خبرها را مثل بسیاری از رسانه‌های سراسر دنیا تعطیل کرده است.
اما هدف از این خبرهای طنزآمیز غیر واقعی چیست؟ آیا هدف فریب دادن مخاطب و سردرگم کردنش است؟ آیا هدفش رواج دادن شایعه و دروغ است؟ یا صرفا برای خنداندن مخاطب است؟ قطعا نه. هدف رسانه‌ها این است که غیر مستقیم یادآوری کنند: «ما معصوم نیستیم. ممکن است گاهی اشتباه کنیم و اطلاعات غلط یا دروغ به شما بدهیم. خب، البته این وظیفه‌ی ماست که جلوی این اشتباهات را بگیریم، ولی شما هم باید حواستان باشد که هر حرفی را که از ما می‌شنوید، مثل وحی منزل قبول نکنید. لطفا حواستان را بیشتر جمع کنید.» این یکی از راه‌های بالا بردن سواد رسانه در نزد عموم مردم است. رسانه‌ها موظفند که با مخاطبانشان صادق باشند؛ اعتراف به غیر معصوم بودن، یکی از نشانه‌های صداقت است. همچنین، رسانه‌ها موظفند که مخاطبانشان را در مقابل اشتباهات احتمالی، واکسینه کنند تا در آینده ذهنشان آماده‌ی مقابله باشد.
«شوخی سیزده» مثل واکسن است: یک خبر طنزآمیز که به خواننده یادآوری می‌کند که هر چیزی که در رسانه‌ها می‌خواند و می‌بیند، همیشه صددرصد قابل اعتماد نیست و باید ذهنش آماده‌ی نقد آن باشد. عین همان ویروس ضعیف‌شده که کمی ناراحتی ایجاد می‌کند، اما در نهایت به کسب ایمنی فعال در فرد منجر می‌شود. شوخی سیزده کاملا بی‌ضرر نیست (مثل وقتی که واکسن شش‌ماهگی را به بچه می‌زنند و بچه تب می‌کند) اما باعث می‌شود فرد نسبت به دروغ‌ها و اشتباهات رسانه‌ها ایمنی کسب کند. البته باور کنید یا نه، هنوز هم در سراسر دنیا کسانی هستند که فکر می‌کنند واکسیناسیون یک کار اشتباه و گناه‌آلود است و باید جلویش را گرفت. بعضی‌ها هم هنوز از واکسن می‌ترسند.
مطالب مرتبط:
چند تا از شوخی‌های سیزده در گریشنا در سال‌های گذشته را مرور کنید:
http://www.gerishna.com/archives/67160
http://www.gerishna.com/archives/80278
http://www.gerishna.com/archives/80281
http://www.gerishna.com/archives/80284