هفت‌برکه: این مقاله درباره‌ی نقش مشاهدات میدانی در تاریخ‌نگاری استاد احمد اقتداری به قلم محمد حسن‌نیا، پژوهشگر مسائل خلیج فارس و تاریخ معاصر، در شماره ۱۷ و ۱۸ نشریه‌ی «بندر و دریا» منتشر شده است و از سایت نشریه (اینجا) بازنشر می‌شود. در این مقاله که با تاکید بر کتاب «آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان» تالیف احمد اقتداری نوشته شده است، حسن‌نیا روشن می‌کند که چرا لقب «پدر مطالعات خلیج فارس» برازنده‌ی دکتر احمد اقتداری است.
محمد حسن‌نیا: تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نویسی در ایران و جهان دوران متعددی را پشت سر گذاشته است. مکاتب تاریخ‌نگاری متعددی در سطح جهان شکل گرفته‌اند. بیشتر مکاتب تاریخ‌نگاری، مسئله‌محور بودن را سررشته کار خود در دوران جدید قرار داده‌اند. چهارچوب نظری از دیگر مواردی است که در مکاتب تاریخ‌نگاری مورد توجه است. در این بین مشاهدات میدانی که توسط محقق صورت می‌گیرد، نقش مهمی در نوشتارهای تاریخی داشته و دارد. تحقیقات خلیج فارس و محققانی که در مورد این آبراهه‌ی بین‌المللی می‌نویسند، تلاش دارند از منابع و اسناد معتبری استفاده کنند تا تحقیقات آن‌ها دارای غنای علمی شود، اما گاهی مشاهده می‌شود که بسیاری از نویسندگان حتی یک‌بار به مناطق خلیج فارس سفر نکرده و جامعه‌ی هدف خود را از نزدیک مورد بررسی قرار نداده‌اند. بنابراین به کرات دیده شده، در تحقیقات آن‌ها مواردی یافت می‌شود که تمام ارزش علمی تحقیقات آن‌ها را زیر سئوال می‌برد. بنابراین مشاهدات میدانی در کنار استفاده از اسناد آرشیوی و منابع علمی می‌تواند باعث ارتقای یک پژوهش علمی شود.
مرحوم استاد احمد اقتداری که به‌حق نام «پدر مطالعات خلیج فارس» را بر او نهاده‌اند، خود در مناطق خلیج فارس زیسته بود. مناصب زیادی در جنوب ایران داشت و بندر به بندر، جزیره به جزیره، نقطه‌به‌نقطه‌ی خلیج فارس در نواحی شمالی و برخی از نواحی جنوبی این آبراهه بین‌المللی و دریای عمان را رفته بود. عشق به جنوب ایران و مناطق خلیج فارس و دریای عمان همواره در نگاه و قلم استاد اقتداری موج می‌زد. گاهی چندین‌بار این مناطق را می‌رفت و آشنایان و اهل علم و دانش در جنوب ایران ایشان را به نیکی می‌شناختند. خاندان علم‌دوست جنوب ایران با ایشان مراودات زیادی داشتند. می‌توان گفت، هرساله به‌اتفاق دوستانش از جمله یار دیرینه‌اش استاد ایرج افشار، گذری به مناطق جنوبی ایران داشته است. حاصل همین تحقیقات و مشاهدات میدانی او کتاب «آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان» بوده است.
استاد اقتداری را به‌حق می‌توان هم‌پای سدیدالسلطنه از پژوهشگران نامی خلیج فارس قلمداد کرد. اگر نگاهی به کتاب «آثار شهرهای …» داشته باشیم و سال انتشار این کتاب ارزشمند را مدنظر قرار دهیم، بیشتر می‌توان به خدمات علمی استاد احمد اقتداری پی برد. ایشان مناطقی را در کتاب خود از خوزستان تا سیستان و بلوچستان آورده است که بارها به آن‌جا سفر کرده و آثار تاریخی را به چشم خود دیده است. سپس با دانش تاریخ و خلیج فارس‌شناسی که داشت و اسناد و مکاتبات تاریخی که در زمینه این آثار به دست آورده بود، به تالیف این اثر گرانبها اقدام کرد. کتاب ایشان، اکنون نزدیک به شش دهه است که منبع دستِ اول مورخان و خلیج فارس‌پژوهان است. مناطقی که ایشان از آن‌ها در کتاب خود نام برده، هنوز هم برای بسیاری از خلیج فارس‌شناسان تازگی دارد.
استاد اقتداری عاشق وطن و تحقیقات خلیج فارس بود و با تسلطی که به زبان انگلیسی و عربی داشت، منابع بین‌المللی را مطالعه می‌کرد و با بسیاری از استادان خلیج فارس‌شناس مراودات علمی داشت. خیلی از آثاری که در کتاب وزین «آثار …» ایشان آمده است، در حال حاضر کاملا تخریب شده‌اند و برخی آثار هم که در سال‌های اخیر کشف شده، در کتاب ایشان کمتر به آن اشاره شده است. شاید بتوان گفت این روزها و با توجه به پیشرفت امکانات و وسایل ایاب‌وذهاب نمی‌توان به راحتی اقدام به تالیف چنین اثر گرانبهایی کرد.
به امید این‌که راه ایشان همواره پر رهرو بماند و تلاش و مجاهدت‌های علمی ایشان هر ساله قدر نهاده شود و به پاس خدمات گرانبهای علمی‌شان به خلیج فارس، نام برخی از خیابان‌ها در شهرهای جنوبی ایران به نام ایشان باشد و آثار منتشرنشده‌شان، چاپ شود و هر ساله برایشان بزرگداشتی در خور نام استاد دکتر احمد اقتداری گرفته شود.
