هفت‌برکه – گریشنا: تصویب طرح زیرگذر میدان شهید برزگران در جلسه کمیته فنی شورای ترافیک (خبر در گریشنا) واکنش‌های زیادی را در پی داشت. حسین ناصری، دانشجوی شهرسازی، در این مطلب، چهار پیشنهاد اصلی برای اصلاح این میدان را از دیدگاهی فنی بررسی، و نتیجه‌ی قابل توجهی ارائه کرده است. گریشنا آماده‌ی دریافت و انتشار نظرات موافق و مخالف این طرح است تا گفتگوی موثری در این زمینه شکل بگیرد.
حسین ناصری: قبل از اینکه وارد موضوع و هدف از نوشتن این یادداشت شویم، به بیان تعاریف تخصصی برخی از واژه‌ها و کلمات می‌پردازیم تا در ادامه یادداشت قابل فهم‌تر شود:
تقاطع: مفصل‌های ارتباطی شبکه را تقاطع‌های آن تشکیل می‌دهند. در این محل، نوارهای عبوری با هم تلاقی کرده و همدیگر را قطع می‌کنند و فقط در این محل است که وسائط نقلیه قادرند به چپ و یا راست تغییر مسیر دهند. خیابان‌هایی که به تقاطع متصل می‌شوند، بازوی تقاطع نامیده می‌شوند. هر تقاطعی که دارای حداقل چهار بازو باشد، و دو بازوی آن را دو خیابان عبوری (ترافیک مستقیم) تشکیل دهند، آن تقاطع را چهارراه می‌نامند. در هر تقاطع، تعدادی نقاط برش، تماس و گردش وجود دارند که توسط جریان‌های ترافیکی مختلف به وجود می‌آیند. (قریب، ۱۳۹۴: ۹۷)
فلکه: گشودگی‌های تقاطع محورها و جزیره‌ای در وسط این گشودگی‌ها، دارای پوشش گیاهی، آب‌نما، فواره و بعضا مجسمه، که عملکرد غالب آنها توزیع حرکت سواره‌هاست. در طرح فلکه تنها چیزی که مطرح نبوده حضور انسان و مفاهیم عمیق نهفته در فضای شهری بود. (پاکزاد، ۱۳۸۸: ۳۹) در فلکه فرد پیاده در درجه دوم اهمیت قرار داشته و نقش مسائل اجتماعی به حداقل ممکن می‌رسد.
میدان: اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان است. (پاکزاد، ۱۳۸۸: ۵۰) پس می‌توان گفت میدان یک فضای شهری محسوب می‌شود که در آن تعاملات و مراودات اجتماعی شکل می‌گیرد. با توجه به تعاریف بالا می‌توان نتیجه گرفت که در ایران به اشتباه به جای استفاده از واژه فلکه، از میدان استفاده می‌شود.
اینکه در عمل، با افزایش حجم ترافیک، میدان‌ها (یا در واقع فلکه‌های) واقع در خیابان‌های پر آمدوشد شهری به گره‌های مهم ترافیکی تبدیل شده، مهندسان ترافیک را ناچار کرده است که ترافیک این گره‌ها را توسط چراغ راهنما، که اساس عملکرد آن با طرح فلکه سازگار نیست، کنترل کنند. (آئین‌نامه راه‌های شهری، بخش تقاطع‌ها).
میدان یا فلکه شهید برزگران؟
با این مقدمه می‌توان گفت استفاده از لفظ میدان برای «میدان شهید برزگران» از نظر تخصصی اشتباه است، چون این نقطه از شهر که یک تقاطع بین مسیر ورود و خروج سابق با کمربندی سابق شهر (بلوار سعادت و بلوار سرداران) است، نه از لحاظ معنایی و نه از لحاظ عملکردی و ظاهری خصوصیات میدان را ندارد.
هدف از نوشتار این یادداشت، موافقت یا مخالفت با طرح اخیر شورای ترافیک نیست؛ بلکه تعریف و توضیح هر یک از گزینه‌های پیشنهادی است. به نظر می‌رسد قبل از این که طرحی که ارتباط مستقیمی با شبکه عبور و مرور دارد ارائه شود، باید سطح سرویس و حجم ترافیک در ساعات پیک ترافیک محورهای مواصلاتی میدان (فلکه) برداشت و محاسبه شود. تنها در این صورت است که بهتر می‌توان در مورد پیشنهادهای مطرح‌شده در شورای ترافیک گراش به نتیجه رسید و بهترین تصمیم را در این زمینه اتخاذ کرد.
علم شهرسازی و ترافیک ناشی از زیستن بشر در شهرها و گسترش روزافزون شهرهاست، و اصولا باید از تجربیات دیگر شهرها و کشورها در این زمینه استفاده شود. امروزه با توجه به پیشرفت علم و وجود نیروهای متخصص، زمان آزمون و خطای یک طرح نیست. در اینجا با توجه به خلا تحقیقاتی و پژوهشی نسبت به مسائل شهری، علی‌الخصوص موضوعات ترافیکی، به صورت مختصر به تشریح پیشنهادات مطرح شده می‌پردازیم.
یک) احداث زیرگذر در میدان (فلکه) برزگران
ضرورت احداث تقاطع‌های غیر همسطح (روگذر و زیرگذر) در مواقعی رو می‌نماید که سطح سرویس در حالت مطلوبی نباشد؛ به این معنی که ظرفیت محور جوابگوی حجم ترافیک عبوری در ساعات پیک ترافیک نباشد. با توجه به شناخت از این میدان (فلکه)، به نظر می‌رسد سطح سرویس محورهای مواصلاتی مطلوب است و با انجام اقدامات آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر، می‌توان به روانی ترافیک عبوری از این میدان کمک کرد.
ضرورت دومی که برای احداث زیرگذر می‌توان متصور شد، موضوع پدافند غیر عامل است. یعنی در صورتی زیرگذر احداث می‌شود که لازم باشد در مواقع اضطراری از آن استفاده کرد. در مورد میدان شهید برزگران، با توجه به هزینه‌بر بودن زیرگذر و وجود اولویت‌های مهم دیگری از جمله احداث کمربندی و محور چک‌چک، از این ضرورت هم می‌توان چشم‌پوشی کرد. در واقع می‌توان گفت با توجه به کلنگ‌زنی و شروع احداث کمربندی، عملا این زیرگذر کارآیی خود را از دست می‌دهد.
دو) اجرای سنگ‌فرش و نصب سرعت‌گیر
بررسی دو پیشنهاد اجرای سنگ‌فرش و نصب سرعت‌گیر در کنار احداث تقاطع غیرهمسطح (روگذر و زیر گذر) بیش از پیش بر ما نمایان می‌سازد که صاحبان این دو ایده دچار سردرگمی هستند، چرا که از میان این دو مورد، مورد اول در راستای کاهش سرعت سواره به کار برده می‌شود و کار ویژه مورد دوم، روانی ترافیک است. بنابراین اندیشیدن به این دو ایده در کنار هم، نمی‌تواند ما را به یک مقایسه‌ی منطقی برساند و فقط نشان می‌دهد پیشنهاددهندگان در جهاتی کاملا معکوس حرکت می‌کنند!
سه) نصب چراغ راهنما
نکته قابل ذکر قبل از وارد شدن به بحث این است که متوجه باشیم در مکان مورد بحث، ما با یک گره ورودی و خروجی از شهر مواجهیم. کجای دنیا و چه شهری را دیده‌اید که در مسیر ورود و خروج از شهر، جلوی راه کسانی که قصد دارند فقط از شهر عبور کنند، چراغ راهنما نصب شده باشد؟ درست است که ماهیت کمربندی اکنون به یک خیابان محلی اصلی تغییر یافته، اما باید این نکته را در نظر داشته باشیم که هنوز وظیفه و نقش کمربندی گراش به عهده این محور است، که فلکه برزگران در میانه‌ی آن قرار دارد.
بر فرض که ما به فلکه برزگران به عنوان یک گره ورودی و خروجی یک شهر نگاه نکنیم، باز هم اجرای چنین طرحی با چالش‌های جدی مواجه است که اثرات آن را در آینده می‌بینیم. نصب چراغ راهنما با توجه به زمانی که پشت چراغ راهنما صرف می‌شود، باعث افزایش هزینه خصوصی سفر روزانه می‌شود و اصولا یکی از اهداف تعبیه چراغ راهنما، سوق دادن شهروندان به سمت استفاده هرچه‌بیشتر از سیستم حمل و نقل عمومی است. در اینجا نیاز به هیچ توضیحی نیست که در شهر گراش هیچ‌گونه تدبیری برای ایجاد سیستم حمل و نقل عمومی کارآمد اندیشیده نشده است. و لذا اجرای چنین طرحی مانند ساختن یک ساختمان بدون شالوده است.
البته استفاده از چراغ راهنما در این نقطه تحت شرایطی منطقی به نظر می‌رسد، و آن زمانی است که این گره از کاربرد ورودی و خروجی شهر خارج شود. برای مثال، در صورتی که طرح کمربندی جدید اجرا شود، این گره ترافیکی (فلکه برزگران) به یک گره محلی که تنها بار ترافیک درون شهری را به دوش می‌کشد تبدیل می‌شود.
چهار) افزایش شعاع و مساحت میدان (فلکه) برزگران
این گزینه از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ اما از لحاظ زمانی با یک چالش مواجه است: اکنون که حجم ترافیک عبوری برون‌شهری و درون‌شهری گراش به عهده میدان (فلکه) برزگران است، ممکن است افزایش مساحت فلکه و تبدیل آن به میدان باعث شود این نقطه ترافیکی جوابگوی حجم ترافیک نباشد و در پی آن معضلات دیگری به وجود آید. این چالش با تسریع در احداث کمربندی برطرف می‌شود.
در نتیجه، به نظر می‌رسد در حال حاضر، مقرون‌به‌صرفه‌ترین و بهترین راهکار جهت تسهیل ترافیک و حل معضل این فلکه، اصلاح هندسی فلکه باشد، که آن هم مستلزم اتمام کمربندی گراش است. در کنار این اصلاح هندسی، باید به افزایش مقطع عرضی خیابان، اصلاح کاربری و منظر شهری، و حتی تغییر فضاهای عملکردی برای بهتر کردن حرکت سواره و ایجاد محیطی دلپذیر و جذاب برای افراد پیاده و ساکنین نیز فکر کرد.
این میدان نیازمند یک طرح ترافیکی ویژه با ترکیبی از مهندسی ترافیک و مهندسی شهرسازی و مهندسی طراحی شهری و منظر است. این طرح ویژه باید شامل نقشه‌برداری از کل محورها تا عمق حداقل ۳۰۰ متر، برداشت ترافیک عبوری، ترسیم نقشه درخت ترافیکی، حجم ترافیک عبوری، کانالیزه کردن آن، گردش‌های به چپ و خلاصه گره‌های قفل شونده باشد، و کاربری اراضی به تفکیک فعالیت در آن برداشت شده باشد، و به مسائلی چون منظر و پوشش گیاهی و نمای ساختمان‌ها و پیاده‌روها و کف‌سازی‌ها و باغچه‌ها و جوی‌ها و حتی مبلمان شهری پرداخته شده باشد.
نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد پیشنهاددهندگان طرح‌های اول و دوم با فلسفه وجودی چنین پروژه‌ای آشنایی کافی ندارند و ناخواسته با اجرای آن مشکلی را به مشکلات کنونی این فلکه می‌افزایند. بررسی مشکلات بدون یک دید جامع و سیستمی و بلندمدت موجب می‌شود از دل یک طرح که در واقع برای حل یک مشکل اجرا می‌شود، مشکل جدیدی متولد شود. ما در اینجا با مجموعه‌ای از تدابیر مواجه هستیم که هیچکدام نه تنها مشکلی را از شهر مرتفع نمی‌سازد، بلکه به دلیل افزایش و پافشاری برای انجام آن، شهر را با یک تورم مدیریتی مواجه می‌کند.
به عنوان بند پایانی می‌توان سه گزاره در این رابطه به ترتیب زمانی ذکر کرد:
نخست اینکه با اصلاح هندسی این محل به صورت موقت و کم‌هزینه، می‌توان این معضل را به صورت کوتاه‌مدت برطرف کرد. البته این نکته را باید در نظر داشت که اصلاح هندسی صرفا افزایش وسعت فلکه نیست.
دوم، کمربندی جدید گراش را هرچه‌زودتر احداث و بهره‌برداری کرد. از این طریق می‌توان این گره را به یک گره محلی تبدیل کرد و این مجال را فراهم آورد که در آینده تغییرات بیشتری و کارآمدتری در آن اعمال کنیم.
و سوم، که یک تیم کارشناسی متشکل از مهندسی ترافیک، مهندسی شهرسازی و مهندسی طراحی شهری و منظر برای بررسی دقیق با روش علمی و کاملا تخصصی در خصوص اصلاح شکل هندسی فلکه شهید برزگران و تبدیل آن به یک «میدان» (به تمام معنا) اظهار نظر کنند تا در نهایت کم‌هزینه‌ترین و پرکاربردترین راه در پیش گرفته شود.
بیشتر بخوانید:
زیرگذر، یادگار شورا برای آیندگان؟
