بر اساس آخرین اطلاعات حاصل از سرشماری سال ۱۳۹۰، نرخ باروری کلی به عدد یک و هشت دهم رسیده است. بر پایه برخی اطلاعات موجود، در صورت تداوم وضعیت فعلی پس از حدود سال ۱۴۲۰ رشد منفی جمعیت آغاز خواهد شد، برای جلوگیری از رشد منفی لازم است که با تمهیدات مختلف و در کوتاهترین فاصله زمانی ممکن، نسبت به ارتقای این شاخص تا حد اقل دو و یک دهم یعنی میزان جایگزینی اقدام کرد.
با توجه به پیام مقام معظم رهبری در راستای ریشه‌یابی این امر، بدیهی است که شناسایی پدیده‌هایی که منجر به این کاهش شده و برنامه‌ریزی در راستای بهبود آن می‌تواند نقش مهمی در جبران این کاهش ایفا نماید. وی بر اساس اطلاعات حاصل از بررسی‌های متفاوت از مقوله‌هایی که به عنوان عوامل این کاهش قلمداد می‌گردد نام برد.
عوامل کاهش رشد جمعیت
۱- افزایش سن ازدواج: که لازم است با حمایت‌های زوج‌های جوان سن ازدواج کاهش یابد.
۲- تأخیر در ازدواج: بر اساس اطلاعات منابع متفاوت بیش از ۱۱ میلیون نفر دختر و پسر در آستانه ازدواج در کشور وجود دارند که بخش قابل توجهی از آنان در حال پشت سر گذراندن سنین مناسب ازدواج و باروری هستند.
۳- کاهش روند ازدواج: طی بررسی‌های انجام شده روند ازدواج طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ در حال کاهش است که این مشکل را می‌توان با رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و فرزند، حمایت از زوج‌های جوان و توانمند سازی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی تا حدودی مرتفع کرد.
۴- افزایش روند طلاق: آمارها نشان می‌دهد در طول سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ وقوع طلاق در خانواده‌های ایرانی روند صعودی داشته است که این امر می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در کاهش نرخ باروری باشد.
۵- فاصله‌های طولانی و نامناسب بین فرزندان: بررسی‌ها نشان داده است که میانگین فاصله زمانی تولد اولین فرزند از زمان ازدواج به حدود سه و نیم سال رسیده است. با توجه به افزایش سن ازدواج، هرگونه تأخیر در بارداری (اول)، از دست دادن فرصت‌های زمانی برای باروری سالم را به دنبال خواهد داشت. این در حالی است که با این تأخیرها هرگونه ناباروری موجود احتمالی نیز از نظر پوشیده مانده و فرصت تشخیص زودرس ناباروری نیز از دست می‌رود؛ به عبارت دیگر کاهش این فاصله زمانی، یکی از عوامل تضمین کننده وجود فرصت طلایی تشخیص زودرس و درمان زوجین نابارور است. مسئله دیگر افزایش میانگین فاصله زمانی بین فرزندان به بیش از ۵ سال است: حد اقل فاصله مطلوب بین دو بارداری از نظر ابعاد سلامت ۳ سال و حداکثر این فاصله زمانی ۵ سال در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین افزایش فاصله بین بارداری‌ها به بیش از ۵ سال، ضمن کاهش فرصت‌های باروری سالم برای مادر و کودک وی، افزایش مخاطرات سلامت مادر و کودک را به دنبال خواهد داشت.
۶- پدیده تک فرزندی: تک فرزندی پدیده‌ای است که در سال‌های گذشته رو به فزونی نهاده است. اگر چه هم خانواده‌های شهری و هم خانواده‌های روستایی به این امر رو آورده‌اند، ولی این مسئله بیشتر در خانواده‌های شهری دیده می‌شود. نگرش نسبت به فرزندآوری، احساس فشارهای اجتماعی برای فرزندآوری و میزان کنترل بر امکانات و منابع اقتصادی و حمایتی مورد نیاز برای داشتن فرزند دیگر، سه عامل مستقیم (بلافصل) تعیین کننده نیات باروری است. تغییر نگرش زنان نسبت به مسئله تحصیل و منزلت اجتماعی آنان سبب شده که بخش قابل توجهی از زنان سال‌های بیشتری را صرف تحصیل کرده و ازدواج را تا پایان تحصیلات به تأخیر بیندازند. این تأخیر یکی از عواملی است که می‌تواند سهمی در کاهش باروری ایفا نماید.
۷- مهیا نبودن فرصت‌های شغلی
۸- ناباروری: بر اساس منابع متفاوت آماری بیشتر از ۳ میلیون زوج نابارور در کشور وجود دارد که پوشش بیمه‌ای درمان ناباروری مردان و زنان از سیاست‌های در نظر گرفته شده هست.
۹- سقط‌های غیرقانونی و غیرشرعی: بر اساس یک بررسی کشوری با حجم نمونه وسیع بالغ بر ۲۲۰۰۰۰ سقط در کشور در سال ۱۳۹۱ رخ داده است؛ که از این تعداد بالغ بر ۱۲۰۰۰۰ مورد سقط غیرقانونی و ۱۰۰۰۰۰ مورد سقط به دلایل پزشکی بوده است.
۱۰- رفتارهای پرخطر: پیرو مطالعات انجام شده برآورد گردیده بالغ بر ۹۰۰۰۰ نفر آلوده به ویروس ایدز در کشور وجود دارند که از این تعداد بیش از ۲۷۰۰۰ نفر آلوده به ویروس ایدز و مبتلا به بیماری ایدز شناخته شده‌اند. همچنین ظرف ۲ سال اخیر و سال گذشته میزان ابتلا به عفونت HIV از طریق تماس جنسی از مرز ۳۰ درصد عبور کرده است که در پنج سال گذشته این رقم در مرز ۱۰ درصد بوده است.
۱۱- معضل اعتیاد در کشور: طبق آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر در هر شبانه روز هشت معتاد جوان در کشور می‌میرند؛ که این امر باعث گردیده ۹۱ درصد نگرانی‌های والدین برای فرزندانشان موضوع اعتیاد مواد مخدر باشد.
از این‌رو با توجه به اینکه مسئله جمعیت و ارتقای نرخ باروری کلی یک مسئله فرابخشی بوده و همکاری سازمان‌های متعددی را نیاز دارد و در برخی موارد لازم است وزارت بهداشت با بهره گیری از پتانسیل‌های درونی خود و در برخی موارد دیگر با بهره گیری از پتانسیل سایر دستگاه‌ها در قالب همکاری‌ها و جلب مشارکت برون بخشی، نسبت به اجرا و یا همکاری در اجرای آن‌ها بکوشد،
رویکردهای بخشی و بین بخشی در جهت افزایش نرخ باروری
- تلاش دستگاه‌های دخیل در امور فرهنگی برای تقویت نگرش جامعه، به‌ویژه جوانان نسبت به ازدواج و تشکیل زندگی مشترک
- برنامه‌ریزی برای بازگشت به سیر صعودی ازدواج
- برنامه‌ریزی برای کاهش متوسط سن ازدواج
- تعهد دستگاه اجرایی کشور نسبت به تأمین مقدمات لازم برای ازدواج (اشتغال، مسکن …)
- ایجاد و تقویت خدمات مشاوره‌ای پس از ازدواج با رویکرد حل مشکلات زوجین در ابتدای زندگی زناشویی و پس از آن در دستگاه‌های مرتبط
- تلاش دستگاه‌های دخیل در امور فرهنگی، قوه قضاییه، وزارت ورزش و جوانان … برای ضد ارزش دانستن طلاق در جامعه
- فرهنگ‌سازی در راستای پیشگیری از سقط غیرقانونی و غیرشرعی
- همکاری برای طراحی مداخلات لازم با کمک دستگاه‌های ذی‌ربط برای حذف عوامل محیطی ناباروری
- ایجاد دسترسی به پوشش کامل بیمه خدمات ناباروری
- تحت پوشش قرار گرفتن همه افراد جامعه توسط بیمه‌های سلامت