هفتبرکه: مهندس سلمان مهرابی به همراه دو استاد دانشگاه در مقالهای که سال گذشته منتشر کردند، معتقدند شهر گراش با توجه به ظرفیتهای محیطی، اجتماعی و بومی خود شرایط مناسبی برای اجرای رویکرد بومشهر و ظرفیت لازم برای برند «شهر نیکوکاری و معماری سنتی» را دارد. آنها نتیجهگیری کردهاند که با تدوین برنامهی جامع توسعهی شهری، این برند به ایجاد هویت منحصربهفرد برای گراش برگرفته از تاریخ و فرهنگ بومی آن کمک میکند.
این مقاله را به مناسبت هفته پژوهش و فناوری که هر ساله در تقویم، از ۲۲ آذرماه شروع میشود، مرور کردهایم.
به گزارش هفتبرکه، مقالهی «تدوین راهبردهای بومشهر با تاکید بر پتانسیلهای محیطی و اجتماعی (مطالعه موردی شهر گراش)» نوشتهی مهندس سلمان مهرابی از دانشکدهی معماری و شهرسازی واحد قزوین، با راهنمایی دکتر نوید سعیدی رضوانی، استادیار گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، و دکتر کرامتالله زیاری، استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامهریزی دانشگاه تهران، بهمنماه ۱۴۰۳ در فصلنامهی «چشمانداز شهرهای آینده» منتشر شد. مقالهی کامل را میتوانید از هفتبرکه (اینجا) یا از سایت فصلنامه (اینجا) دریافت کنید.
دکتر نوید سعیدی رضوانی سال گذشته از گراش دیدار کرد و یادداشتی از او در هفتبرکه منتشر شد که میتوانید اینجا بخوانید. او در این یادداشت نیز پیشنهاداتی برای توسعهی رویکرد بومشهری در گراش مطرح کرد.
در این مقالهی پژوهشی، مهرابی و همکارانش راهبردهای ایجاد بومشهر در شهر گراش را با تاکید بر ظرفیتهای محیطی و اجتماعی آن بررسی کردهاند. این پژوهش که با روش توصیفی – تحلیلی و با بهرهگیری از مطالعات اسنادی و پیمایشی انجام شده، نتایج ۳۸۰ پرسشنامه بین شهروندان و ۳۰ پرسشنامه برای متخصصان را برای ارزیابی راهبردهای بومشهر برای شهر گراش مورد بررسی قرار داده است.
بخش نظری و مفهوم و شاخصههای بومشهر
در بخش نظری، مولفان با تعریف کلیدواژههای بومشهر مقاله را آغاز کردهاند. مفهوم بومشهر (Eco-City) رویکرد نوینی در شهرسازی است که به دنبال ایجاد تعادل و توسعهی پایدار بین توسعهی شهری و حفاظت از محیط زیست با تاکید بر برآوردن نیازهای اجتماعی و کاهش ردپای زیستمحیطی در شهرهای پایدار و زیستپذیر است. این رویکرد با طراحی یکپارچه از انرژیهای تجدیدپذیر، ساختمانهای سبز و سیستمهای حمل و نقل پایدار برای تحقق پروژهی بومشهری برای توسعهی پایدار نسل کنونی و نسلهای بعد استفاده میکند. هدف از ایجاد بومشهر برقراری تعادل و همزمانی توسعهی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرها است.
نویسندگان سپس توانسنجیهای محیطی و اجتماعی را تعریف کردهاند. توانسنجی محیطی، ارزیابی ویژگیهای محیطی و زیست محیطی و ظرفیت آن برای ایجاد بومشهر است. مولفههای منابع آب، انرژی، پوشش گیاهی و تنوع زیستی، مدیریت پسماند، و توپوگرافی خاک در بخش توانسنجی محیطی بررسی شده است.
در توانسنجی اجتماعی که به ظرفیت و پتانسیلهای جامعهی محلی و میزان مشارکت و انسجام اجتماعی و تعلق مکانی آنها در توسعهی این مفهوم اشاره دارد عواملی مانند سرمایهی اجتماعی، مشارکت شهروندی، تنوع جمعیتی و عدالت اجتماعی تعریف شدهاند.
نتایج و یافتههای تحقیق در میان شهروندان و متخصصان
نویسندگان مقاله در دو بخش، پرسشنامههایی در اختیار شهروندان و متخصصان قرار دادهاند و سوالات آن بر اساس مولفههای محیطی، فرهنگی و اجتماعی شهر گراش تنظیم شده است.
در بخش اول، پژوهشگران مقاله با استفاده از نتایج ۳۸۰ پرسشنامه که در بین شهروندان گراشی از هر دو جنسیت و گروههای سنی و شغلی مختلف توزیع شده، میزان آگاهی آنها از مفهوم بومشهر و نگرششان را نسبت به این رویکرد بر اساس مولفههای گوناگون سنجیدهاند.
بر اساس مولفهی آگاهی و اطلاعات که به منظور سنجش میزان اطلاعات پاسخدهندگان دربارهی مفهوم بومشهر مطرح شده، این آگاهی متوسط ارزیابی شده است که نشان میدهد سطح آگاهی آنان از مفهوم بومشهر نسبتا پایین است. پژوهشگران راهکارهایی برای ارتقای میزان آگاهی شهروندان پیشنهاد میکنند و از آن جمله برگزاری کارگاهها و سمینارهای آموزشی محور اصلی است.
مولفهی دوم، نگرش و نگرانیهای شهروندان است که در این پرسشنامه بررسی شده و بر اساس نتایج به دست آمده خوب ارزیابی شده است. به این معنا که اکثر افراد معتقد هستند اجرای پروژههای بومشهری در گراش ضروری است.
همچنین مولفهی سوم یعنی مشارکت و حمایت نیز با میزان کیفی متوسط ارزیابی شده که به این معنا است که شهروندان دوست دارند در پروژهها و برنامههای آموزشی بومشهری مشارکت کنند، اما همچنان نیاز به آگاهیبخشی و تشویق آنها وجود دارد.
پژوهشگران معتقدند بر اساس این مولفههای اصلی و شاخصههای مرتبط با آن به طور کلی، آگاهی، نگرش، مشارکت و حمایت عمومی نسبت به بومشهرها در گراش مثبت است. میزان آگاهی آنها از تاثیر مثبت بومشهرها بر محیط زیست و کاهش هزینههای انرژی خوب است و آنها به اهمیت مشارکتشان در تصمیمگیریهای شهری آگاه هستند. با این حال باید برای ارتقا سطح آگاهی آنها نسبت به اهمیت موضوع بومشهر و تشویق به مشارکت بیشتر در این برنامهها تلاش کرد.
بخش دوم پژوهشِ پرسشنامه-محورِ محققان مقاله تخصصیتر است. مولفان مقاله در بخش دوم، نتایج ۳۰ پرسشنامه که در بین متخصصان شهرسازی و محیط زیست و مدیران شهری توزیع شده را بررسی کردهاند. این نتایج نشان میدهد که به طور کلی متخصصان نیز به اهمیت ابعاد محیطی بومشهرها و ابعاد اجتماعی و اهمیت مشارکت فعال شهروندان در موفقیت این برنامهها واقف هستند و ارزیابی مثبت و نظرات همگراتر است، اما در مولفهی ابعاد اقتصادی و مدیریتی تنوع و پراکندگی نظرات وجود دارد.
نتیجهگیری و پیشنهادات
در بخش پایانی مقاله، مهرابی و همکارانش بر اساس یافتهها، نتایج و ارزیابی کمّی و کیفی پرسشنامهها با روشهای علمی، تحلیلی و توصیفی گوناگون، معتقدند شهر گراش بر اساس ظرفیتهای اجتماعی، بومی و محیطی از شرایط مناسبی برای پیادهسازی پروژهی بومشهری برخوردار است. پرسش کلیدی این پژوهش، بررسی نحوهی بهرهگیری از الگوها و عناصر شهرسازی و معماری سنتی گراش برای تحقق رویکرد بوم شهری است. نتایج تحقیق نشان میدهد شهرسازی سنتی در گراش که دارای ویژگیهای بارزی مانند استفاده از فضاهای باز و مصالح بومی و سازگار با شرایط اقلیمی است، الگویی مناسب برای توسعهی پروژههای بومشهری است. این عناصر در سازگاری با محیط زیست منطقه است و با تقویت احساس تعلق مکانی در بین ساکنان و کمک به پایداری اجتماعی و فرهنگی، شهر گراش را از لحاظ الگوی بومشهری متمایز میکند.
اما اجرای الگوی بومشهری در گراش نیازمند تدوین راهبردهایی است که برگرفته از ظرفیتهای بومی، اجتماعی و محیطی آن است. آگاهی شهروندان از مفهوم بومشهر و تشویق به مشارکت بیشتر آنان در تصمیمگیریهای شهری باید با برگزاری کارگاههای آموزشی افزایش یابد و تغییر نگرش شهروندان نسبت به محیط زیست و اهمیت توسعهی پایدار باید از طریق مشارکت رسانهها و برنامههای آموزشی تقویت شود.
مولفان پیشنهاداتی برای تحقق و اجرای رویکرد بومشهری در گراش مطرح میکنند که از آن جمله به برگزاری کارگاههای آموزشی در محلات قدیمی مانند پاقلعه، ترویج استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، طراحی و بهسازی پیادهروها و مسیرهای دوچرخهسواری و اجرای طرح پیادهرو و دوچرخهسواری در خیابانهای اصلی از جمله خیابان امام، پیادهسازی سیستمهای هوشمند برای مدیریت ترافیک و کاهش آلودگی، طراحی و ساخت پارکها و ساختمانهای سازگار با محیط زیست، راهاندازی کافهکتاب در بافت قدیمی شهر و تدوین برنامهی جامعه برای توسعهی شهری و تعیین برند «شهر نیکوکاری و معماری سنتی» اشاره شده است.