هفت‌برکه – سمیه کشوری: ریچارد باخ Richard Bach خلبان و نویسنده‌ای آمریکایی است که با دو کتاب پرفروش دهه‌ی ۱۹۷۰ یعنی «جاناتان مرغ دریایی» و «اوهام» مشهور شد. جز این‌ها، کارنامه‌ی ریچارد باخ پر است از آثار داستانی و همچنین آثاری غیرداستانی و مرتبط با پرواز. از آثاری که به زبان فارسی ترجمه شده می‌توان به کتاب‌هایی از قبیل جاناتان مرغ دریایی (آذرپاد)، پندار، یگانه، گریز از سرزمین امن، هدیه پرواز و فراسوی ذهنم اشاره کرد. در اینجا کتاب «جاناتان مرغ دریایی» را بررسی می‌کنیم که نام انگلیسی‌اش این است: Jonathan Livingston Seagull.
ایده‌ی پرواز برای نوشتن
ریچارد باخ برای اولین بار در چهارده‌سالگی سوار هواپیما شد و اولین پروازش را در هفده‌سالگی انجام داد. از آن زمان همواره عاشق پرواز بود و بسیاری از آثارش را درباره‌ی پرواز نوشت. او در هر زمینه‌ای که به نوعی به پرواز مربوط باشد، کارهایی کرده است: او با نمایش هوایی، تصاویر متحرکی را در آسمان ساخته است و در حوزه‌ی هوانوردی، نویسندگی و معلمی کرده است. ریچارد باخ در فیلمی که بر اساس کتابش ساخته شد، در نقش راوی بود و پروازهای نمایشی را نیز بر عهده داشت. نام این فیلم این است: «هیچ چیز اتفاقی نیست».
این نویسنده در کتاب «جاناتان مرغ دریایی» هم اصطلاحات مربوط به پرواز و اعداد مربوط به آن را استفاده کرده است. جاهایی که جاناتان برای اوج گرفتن در آسمان و تنظیم بال‌هایش به صورت حدیث نفس به آن می‌پردازد. در واقع ریچارد باخ در بیشتر آثارش، ایده و احساس پرواز را با داستان‌هایش می‌آمیزد تا درباره‌ی خودشناسی، قدرت انتخاب، و در آخر حقیقت زندگی بهتر و دراماتیک‌تر بپردازد.
ریچارد باخ همواره عاشق پرواز بوده و در سال ۲۰۱۲، در سانحه‌ای هوایی هنگام فرود، از ناحیه‌ی سر و کتف سخت آسیب دید و چهار ماه در بیمارستان بستری شد و پس از آن به زندگی عادی بازگشت. اما این سانحه تأثیر شگرفی در آثار ریچارد باخ داشت.
یک کتاب بالینی
جاناتان، داستان مرغ دریایی‌ای است که نمی‌خواهد مثل بقیه‌ی مرغان دریایی زندگی کند. می‌خواهد تندتر و بالاتر از دیگر مرغان دریایی پرواز کند. اما بقیه‌ی مرغان دریایی رویای جاناتان را دوست ندارند. ولی جاناتان به کارش ادامه می‌دهد تا اینکه از جمعِ همنوعانش رانده می‌شود. جاناتان با اینکه دلشکسته است ولی از این فرصت استفاده می‌کند به تمرینِ پرواز در ارتفاعات می‌پردازد. آیا جاناتان موفق می‌شود به چیزی فراتر از همنوعانش دست پیدا کند؟
به عبارتی «جاناتان مرغ دریایی» روایتگر زندگی یک مرغ دریایی است که قبل از آنکه پرواز را به دلیل پیدا کردن غذا انجام دهد، برای خودِ عشق به پرواز بال می‌گشاید. جاناتان عاشق پرواز است و نمی‌خواهد فقط به پرواز در ارتفاع کم برای شکار و خوردن و خوابیدن بسنده کند. او دوست دارد پرواز کند، و در آسمان اوج و فرود بگیرد.
سرگذشت جاناتان و بلند پروازی‌هایش، سال‌های سال است که میلیون‌ها نفر را مجذوب خود کرده است. این کتاب برای اولین بار در سال ۱۹۷۰ منتشر و تا پایان سال ۱۹۷۲ بیش از یک میلیون نسخه چاپ شد. ریدرز دایجست نسخه‌ی خلاصه آن را منتشر کرد و این کتاب در صدر لیست پرفروش‌های نیویورک تایمز قرار گرفت و به مدت ۳۷ هفته باقی ماند. در سال ۱۹۷۲ و ۱۹۷۳، این کتاب در صدر فهرست هفتگی ناشران رمان‌های پرفروش در ایالات متحده قرار گرفت.
زبان استعاری
استعاره مفهومی کمکی است که برای رساندن مفاهیم سخت و دیریاب از جهان هستی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع استعاره‌ها به افراد کمک کنند تا دانش ذهنی را در قالب امور عینی بیان کنند؛ یعنی اغلب مفاهیم انتزاعی از طریق استعاره و تمثیل عینیت می‌یابند. کتاب «جاناتان مرغ دریایی» نیز برای تفهیم مفاهیمی چون پذیرش تفاوت خود، توجه به شوق و احساس جاری در قلب، تلاش در جهت کمال و عمیق شدن در جهانی سطحی، از زبان استعاری استفاده کرده است.
جاناتان، به‌مثابه‌ی یک فرد مستقل و در عین حال متفکر پدیدار می‌شود که از زندگی روزمره یا زندگیِ خلاصه شده در خوردن و خوابیدن بیزار است. ذهن و قلب جاناتان چیزِ بیشتری از جهان دور و برش می‌خواهد. طوری که گویی تنها اوست که جهان پیرامونش را عمیق‌تر درک می‌کند و نسبت به بقیه، شناخت والاتری از جهان دارد. جاناتان می‌خواهد بیشتر و بلندتر پرواز کند و سرعت بیشتری نسبت به دیگران داشته باشد. او در این راستا به آزمایش و تمرین نیز می‌پردازد. اطرافیان جاناتان که تفکرات و نیازهای والاتر را درک نمی‌کنند، او را طرد می‌کنند. جاناتان هم مجبور به ترک دسته می‌شود. کتاب «جاناتان مرغ دریایی» با استفاده از زبان استعاری مختصِ خود، معناگرا و الهام‌بخش است.
مفهوم پرکشش
این کتاب، داستانی کوتاه دارد و زود تمام می‌شود ولی مفهومی که با خود به دوش می‌کشد پرکشش است و تا مدت‌ها ذهن را درگیر می‌کند. چون داستان مرغ دریایی‌ای است که در ظاهر عاشق پرواز است را دنبال می‌کند ولی در باطن و زیر متنِ آن، حرفی فراتر برای همه‌ی انسان‌ها دارد. اینکه هدف و عشق چیزی فراتر از آن است که حرف‌های دور و بری‌ها شما را دلسرد کرده و شما را از چیزی که برای آن ساخته شده‌اید دور کند.
سخن آخر
این کتاب به لحاظ موضوع شبیه «شازده کوچولو» دو سنت اگزوپری است. در معرفی‌های قبلی« کتاب «چیزی بیشتر از زندگی؛ در تکاپوی معنا» با نام کتاب صوتی (امیدی برای گل‌ها) در سایت ایرانصدا، درباره‌ی دو کرم ابریشم صحبت کردیم. این کتاب نیز از لحاظ معنایی شبیه به «جاناتان مرغ دریایی» است. در هر دو داستان شخصیت داستان حیوانات هستند و هر دو از زندگی چیزی بیشتری از خوردن و خوابیدن، و در حالت کلی چیزی که منحصراً فقط بقا نباشد، می‌خواهند.
از جهات دیگر کتاب «جاناتان مرغ دریایی»، به لحاظ معنایی به کتاب «ماهی سیاه کوچولو» صمد بهرنگی و از لحاظ روایتی به داستان «شازده کوچولو» نزدیک است. اگر این دو کتاب بسیار زیبا را نخوانده‌اید، در وهله‌ی اول این دو کتاب ماندگار و پرمفهوم را بخوانید و بعد به سراغ کتاب «جاناتان مرغ دریایی» بروید.
از میان ترجمه‌های متعددی که از این کتاب وجود دارد، ترجمه کاوه میرعباسی پیشنهاد ماست. این کتاب را می‌توانید در سایت ایرانصدا هم بشنوید (اینجا).