هفت‌برکه – حسین ناصری: در این سری مطالب که برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی من در رشته شهرسازی در مجتمع آموزش عالی لارستان در دی‌ماه ۱۳۹۸ (با تغییرات و به‌روزرسانی) است، در نظر داریم به مطالعه و شناخت منابع مالی و راهکارهای درآمدزایی پایدار برای شهرداری گراش بپردازیم. بخش‌های اول و دوم را در این صفحه بخوانید.
موانع دسترسی به درآمدهای پایدار
یکی از مهم‌ترین وظایف نهادهای عمومی مانند شهرداری‌ها، تامین منابع مالی می‌باشد. هر چند که منابع مالی شهرداری‌ها به صورت‌های گوناگون قابل وصول است اما همه‌ی آنها از خصوصیات درآمدهای پایدار برخوردار نیستند. پایداری در درآمدها مستلزم آن است که اولا این اقلام از یک استمرار نسبی برخوردار باشند و ثانیا در دستیابی به این درآمدها نباید شرایط کیفی شهر را در معرض تهدید و تخریب قرار دهد. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته اعمال راهکارهای زیر تا حدودی می‌تواند درآمدهای پایداری برای شهرداری گراش ایجاد کند.
یکی از موانعی که در راستای دستیابی به درآمدهای پایدار در شهرداری گراش وجود دارد این است که طی سال‌های اخیر شهرداران و اعضای شورای اسلامی شهر تخصص کافی در زمینه مدیریت شهری نداشته‌اند. در سال های اخیر، افرادی به عنوان اعضای شورای اسلامی شهر انتخاب شده‌اند که شناخت کمی از مکانیسم‌های موجود در شهر داشتند، از این رو پیشنهاد می‌شود که قانون انتخابات شوراهای اسلامی شهر اصلاح شود و صلاحیت افراد از لحاظ علمی و تخصصی برای شرکت در انتخابات بررسی شود و افراد واجد شرایط به عنوان کاندیداهای انتخابات برگزیده شوند.
مسئله دیگری که در زمینه منابع درآمدی شهرداری‌های شهرهای کوچک از جمله شهرداری گراش وجود دارد، تغییر سهم درآمدی این گونه شهرداری‌ها از قانون مالیات بر ارزش افزوده است. با توجه به اینکه فرصت‌های درآمدزایی در شهرهای کوچک به نسبت شهرهای بزرگ و کلان شهرها محدود‌تر است؛ لذا پیشنهاد می‌شود که سهم درآمدی شهرهای کوچک بسیار بیشتر از شهرهای بزرگ و کلان شهرها در نظر گرفته شود.
باید بیشتر از افراد خلاق و کارآفرین در شهرداری که از راه‌های مختلف برای شهرداری‌ها کسب درآمد بکنند و نیازی نباشد که برای هر مشکلی به صورت مستقیم به خود مردم مراجعه شود. یکی دیگر از مسائل مهم در این عرصه، استفاده از نیروهای متفکر و خلاق در حوزه هزینه‌ها و درآمدهای شهرداری گراش است. اگر شهرداری از ایده‌ها استقبال کرده و حتی آنها را خریداری کند و اگر سالی حتی یکی از این ایده‌ها عملیاتی شود، در چند سال، تحولی بزرگ و سرمایه عظیمی برای شهرداری گراش ایجاد خواهد شد. بدین منظور تشکیل کمیسیونی از کارشناسان در شهرداری‌ها به منظور بررسی ایده‌های خلاقانه و اجرایی ضروری به نظر می رسد.
راهکارهای افزایش تامین منابع مالی از طریق درآمدهای پایدار
۱. کشت گیاهان دارویی و درختان مثمر در پارک‌ها و فضاهای سبز: کشت گیاهان دارویی مثل اسطوخودوس، رزماری، افسنطین که ارزش تجاری بالایی دارد باعث صرفه‌جویی‌های عمده در هزینه‌های نگهداری، آبیاری، کود و سم در میادین و پارک‌ها و از طرفی شهرداری می‌تواند از طریق برداشت و فروش این نوع گیاهان به درآمدزایی پایداری دست پیدا کند. به‌طور مثال، شهرداری فردوس به‌جای کاشت درختان غیر مثمر در میادین و بزرگراه‌ها، به کاشت درخت زیتون که میوه‌اش چندان برای مردم و رهگذران مطلوبیتی ندارد پرداخته است و سالانه بین ۹ تا ۱۲ تن زیتون از سطح شهر برداشت می‌کند. یعنی با همان آب، کود و کارگر و با تامین همان میزان فضای سبز برای شهرداری درآمدزایی کرده است.
۲. مدیریت پسماند: از سالیان قبل، یکی از راه‌هایی که مدیران شهری در پی توسعه آن در جهت درآمدزایی بر آمدند، مدیریت پسماند شهری است. جداسازی پسماندها از قدیم در فرهنگ ایرانی به شکل جداسازی نان خشک و فروش اشیای کهنه و کاربرد فضولات برای تهیه کود و به عنوان سوخت در شهرها و روستاها مرسوم بوده و رواج شغل‌های کهنه فروشی و نان خشکی و… تأکیدی بر این مدعاست. برای پایداری و کارکرد صحیح یک سیستم مدیریت پسماند، وجود قوانین و استانداردهای مناسب و کافی که براساس مطالعات و تحقیقات علمی و عملی و نیازهای آینده و ظرفیت‌های موجود تدوین می‌شوند.
در ایران با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرهای مختلف می‌توان از شیوه‌های ترکیبی پسماندسوزی، کمپوست، بازیافت کاغذ، پلاستیک، شیشه و فلز و دفن بهداشتی با رعایت استانداردهای لازم استفاده کرد. این روش‌ها در نهایت می‌تواند با یک مدیریت استراتژیکی نه تنها کشور را از مشکلات زیست محیطی برای نسل‌های آینده نجات دهد بلکه هزینه‌های شهری را کم و درآمدزایی مناسبی برای این مدیران داشته باشد تا بتوانند در مسائل مهم دیگر شهری برای رفاه و سلامتی شهروندان هزینه کنند.
۳. توسعه برندینگ شهری و برنامه‌ریزی جهت گردشگری شهری: گردشگری یک عنصر بسیار مهم در تمام سیاست‌های مرتبط با توسعه شهری است، گردشگری نه فقط یک استراتژی برای فراهم کردن یک محصول رقابتی در جهت برآورده کردن انتظارات بازدید کنندگان است، بلکه یک روند توسعه خود شهر و فراهم نمودن هر چه بیشتر و بهتر زیر ساخت‌ها و به وجود آوردن موقعیت‌ها برای مدیران شهری و ساکنان منطقه است (Unwto، ۲۰۱۲، ۲۱)
با توجه به پتانسیل‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی شهر گراش، ظرفیت‌های بالقوه فراوانی برای جذب گردشگر و به تبع آن بهره‌مندی از مزایای آن در شهر وجود دارد که در صورت اعمال مدیریتی پویا، آثار مثبت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به همراه خواهد آورد. ضمن اینکه شهرداری می‌تواند مکان‌هایی که پتانسیل خوبی دارند تا به قطب توریستی گردشگری تبدیل شوند و جزء درآمدهای پایدار شهرداری‌ها محسوب شوند اقدام کنند: تهیه زیرساخت‌های شهر برای جذب توریست؛ احداث موزه‌های آثار باستانی در کنار بناهای تاریخی؛ بازسازی و توسعه کاروانسراهای شهری و بازارهای محلی؛ تقویت و احداث زیرساخت‌های لازم تفرجگاه‌های طبیعی؛ ساخت تالار‌های پذیرایی در سطح شهر و تأمین منابع مالی.
ملک‌نیا (۱۳۸۹) عناصر مرتبط با مبحث گردشگری شهری در شهرها را اینگونه برمی‌شمرد: ۱. موزه‌ها؛ ۲. مراکز تفریحی؛ ۳. بناهای تاریخی؛ ۴. نمایشگاه‌ها؛ ۵. عناصر خاطره جمعی؛ ۶. تاسیسات درمانی و پزشکی؛ ۷. پارک‌ها و فضای سبز شهری؛ ۸. سرگرمی و تفریحات؛ ۹. مراکز خرید و فروش عمده.
۴. راه اندازی کارگاه تولید سنگفرش، بلوک سیمانی، قطعات بتنی درجا و موزائیک و …: مزایایی که این طرح برای شهرداری‌ها به ارمغان می‌آورند عبارتند از: فروش مازاد تولید به مصرف کنندگان در سطح شهر بدون کرایه حمل؛ فروش محصولات به شهرداری‌های اطراف؛ استفاده محصولات تولیدی در مصارف داخلی شهر و اشتغال‌زایی.
۵. بازارهای هفتگی و نمایشگاه‌های دائمی: استفاده مناسب و صحیح از املاک و مستغلات شهرداری از طریق ساماندهی بازارهای هفتگی و راه‌اندازی یک نمایشگاه دائمی و جشنواره‌های محصولات کشاورزی و صنایع دستی نیز یکی از راهکارهای ممکن است. شهرداری می‌تواند از طریق نمایشگاه‌های هفتگی، ماهانه، فصلی و مناسبتی و … را برگزار کند و با فراخوان از کشاورزان و صنعت گران عرصه فرهنگی و هنری اقدام به برپایی نمایشگاه‌های دائمی و موقت و همچنین جشنواره‌های فصلی نماید. با انجام این طرح از طرفی به ارتقاء سطح فرهنگ شهر کمک کرده و از طرفی درآمدهای پایدار برای شهرداری ایجاد کرده‌اند.
۶. مشارکت با بخش خصوصی در راستای اجرای طرح‌های عمرانی و خدماتی و فروش خدمات مناسب به متقاضیان: شهرداری می‌تواند با همکاری بخش خصوصی و ارائه زمین به این بخش و فراهم نمودن زیر ساخت‌های لازم در کنار پارک‌ها، فضای بازی برای کودکان و دکه‌های فروش مواد غذایی، مطبوعاتی و… را واگذار کند و زمینه‌های درآمدزایی برای شهرداری را فراهم سازد.
پیشنهادهای دیگر
در ادامه به صورت موردی به راهکارهای افزایش تامین منابع مالی از طریق درآمدهای پایدار اشاره می‌شود:
– اوراق مشارکت می‌تواند یکی از ابزارهای تامین مالی شهرداری باشد. فروش اوراق مشارکت که به‌وسیله آن پول‌های مردم جمع‌آوری و صرف کارهای مهم و پروژه‌های عمرانی شهرداری می‌شود.
– جایگزینی مالیات بر ارزش زمین به‌جای درآمدهای حاصل از ساخت‌وساز
– ایجاد شرکت بیمه متعلق به شهرداری یا اینکه کلیه بیمه‌گران مکلف شوند قبل از صدور بیمه‌نامه شخص ثالث عوارض مفاصا حساب عوارض سالانه خودرو را اخذ و سپس اقدام به صدور بیمه‌نامه کنند.
– به‌کارگیری و اجرای روش‌های جدید مکانیزه به منظور کاهش هزینه پرسنلی در خدمات شهری.
– توسعه آموزش‌های درون سازمانی در خصوص توانمندسازی پرسنل شهرداری‌ها (و در صورت لزوم اصلاح ساختار)
– حذف ادارات تصمیم‌گیرنده مدیریت شهری و موازی با شهرداری و تشکیل مدیریت واحد شهری
– بازنگری در قانون شهرداری‌ها و یا تصویب طرحی جامع (طرح درآمد پایدار و یا ادغام آن با طرح مدیریت شهری) که منجر به تفویض اختیارات کافی به شهرداری‌ها به منظور استفاده از روش‌های نوین تامین مالی و روش‌های اجرایی مناسب مانند مشارکت بخش عمومی و خصوصی (PPP)، و سایر روش‌های این حوزه مانند BOT، BOO، EPC و… برای توسعه زیر ساخت‌های شهری، طرح‌های توسعه شهری و اجرای پروژه‌های شهری
– افزایش سهم شهرداری‌ها از قانون مالیات بر ارزش افزوده به عنوان مالیات محلی (عباسی، محمدعلی و باقری، علی، ۱۳۸۹، ۱۸)
– پیگیری جهت اجرای قانون مالیات بر خانه‌های خالی بر اساس ماده ۵۴ قانون مالیات‌های مستقیم و اختصاص بخشی از این درآمد به شهرداری شهر گراش
– معافیت مالیاتی و یا تخفیف مالیاتی شهرداری‌ها و سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه آن و کلیه نهادهای خصوصی که و به فعالیت در حوزه خدمات شهری مبادرت می‌کنند.
– افزایش عوارض نوسازی و یا پیشنهاد تصویب قانون مالیات بر درآمدهای غیر منقول (برای مالکان بیشتر از یک ملک و افزایش آن به صورت تصاعدی) و تخصیص بخشی از درآمدهای آن به شهرداری شهر گراش
– با توجه به اینکه واحدهای آتش نشانی شهرداری‌ها کمک شایان توجهی به جلوگیری و یا کاهش پرداخت خسارت بیمه حریق ایفا می‌نمایند شرکت‌های بیمه درصدی از سود سالیانه خود را به عنوان عوارض به شهرداری‌ها اختصاص دهند. و یا بخشی از مالیات بر درآمد این شرکت‌ها به به شهرداری شهر گراش تخصیص یابد (پزشک‌پور، علی، ۱۳۸۴).
– افزایش درصد سهم شهرداری‌ها از مبالغ دریافتی توسط نیروی انتظامی بابت صدور و تمدید گذرنامه و گواهینامه رانندگی
– اختصاص برخی از ملک‌های وقفی به شهرداری‌ها و یا ایجاد بستر مناسب جهت توافق با اداره اوقاف به منظور تعریف پروژه‌های درآمدزا بر روی املاک وقفی و ایجاد درآمدهای پایدار
– افزایش درصد حق مشرفیت فعلی (مرغوبیت قبلی) برای شهرداری در مورد املاکی که در اثر تعریض معابر باقیمانده اراضی ارزش افزوده‌ای پیدا می‌نمایند زیرا در اکثر مواقع شهرداری‌ها بابت تعریض‌ها غرامت سنگینی را به مالکین پرداخت می‌نمایند در صورتیکه مبلغ حق مشرفیت بسیار کمی بابت آن کسر می‌گردد (نوع‌خواه، محمد، ۱۳۹۱).
– ارائه تخفیف به عوارض سالانه و یا سایر تخفیفات تشویقی به ساختمان‌هایی که از تکنولوژی‌های نوین استفاده نموده‌اند که منجر به افزایش عمر مفید ساختمان و استفاده بهینه از انرژی‌ها می‌شود یا ساختمان‌هایی که روی بام منازل خود روف گاردن ساخته‌اند، که این امر منجر به زیباسازی شهر و افزایش سرانه فضای سبز شده ضمن اینکه هزینه نگهداشت آن را شهروندان تأمین می‌نمایند و باعث کاهش هزینه‌های شهرداری می‌گردد
– حرکت مستمر به سمت هوشمند سازی شهری و بهره‌بری از مزایای فراوان آن به منظور کاهش هزینه‌های و مدیریت شهری، کاهش ترافیک، آلودگی هوا و…
– کاهش بدبینی مردم به شهرداری از طریق تبلیغات مؤثر مانند در معرض دید قرار دادن بیلان شهرداری و مشخص شدن درآمدهای آن، نحوه هزینه شدن عوارض اخذ شده از مردم، هزینه‌های انجام شده برای شهر و هزینه های برنامه‌های آتی.
– تشکیل بانک عامل شهرداری‌ها که می‌تواند به عنوان تضمین أخذ وام‌های داخلی و خارجی اقدام کرده ضمن آنکه با جمع آوری وجه مردم و باز پرداخت سود، مردم را شریک توسعه و عمران شهرها نمایند.
– وضع عوارض محلی از محصولات کشاورزی.
