هفت‌برکه: پنج سال از اجرای اولین «پیاده‌روی جاماندگان حسینی» در گراش می‌گذرد. ثواب زیارت سیدالشهدا (س) با پای پیاده چند سالی است که زائران زیادی را به مسیر نجف تا کربلا کشانده است اما با گسترش این آیین معنوی، مناسک دیگری نیز در حال متولد شدن و رشد یافتن است که مراسم «پیاده‌روی جاماندگان حسینی» یکی از آنها است. شور عشق حسینی و میل به نوآوری در عزاداری‌ها از کجا به بعد رنگ‌وروی بدعت می‌گیرد؟ آیا عشق به امام حسین(ع) مجوز تحریف و شاخ و برگ دادن به دین را به ما می‌دهد؟
محمد حسن نام‌آور، کارشناس اداره تبلیغات اسلامی گراش، معتقد است آیین پیاده‌روی جاماندگان حسینی به بدعت در دین نزدیک است. او برای پیدا کردن جوابی برای سوال‌ها و تردیدهای ذهنی‌اش اقدام به انجام پژوهش و گرفتن استفتا از چند مرجع تقلید در این زمینه کرده است. او مردم را نیز به گرفتن استفتا از مراجع تقلید خود و پژوهش در این مقوله تشویق کرده است.
در این پست، یادداشت او را که نتیجه‌ی تماس تلفنی او با دفتر مراجع تقلید آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی و آیت‌الله‌العظمی نوری همدانی است، می‌خوانیم. همچنین بخشی از این یادداشت حاصل گردآوری مطالبی است که نام‌آور از چندین سایت از جمله، بلاغ،چل بیم، فارس نیوز، مباحثات (رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت) و شفقنا گرفته است. او در ابتدای یادداشت خود آورده است: «این مطلب فقط محض آگاهی‌بخشی مردم مومن گراش است و تمام مطالب برگرفته از نظر علما است بدون دخل و تصرف و این یادداشت صرفا طرح و بحثی بود برای آغاز پژوهش‌های دیگر.»
محمدحسن نام‌آور:
دودستگی به عزاداری اربعین در گراش راه پیدا نکند
همزمان با گسترش سریع آیین «پیاده‌روی اربعین» به مقصد حرم سیدالشهدا علیه السلام، شاهد شکل‌گیری یک آیین کاملا بدیع در ایران بودیم و آن «پیاده‌روی جاماندگان اربعین» در شهرهای ایران بود. در سال‌های اول این کار فقط در تهران (میدان امام حسین تا حرم حضرت عبدالعظیم) و قم (از حرم حضرت معصومه تا مسجد جمکران) انجام می‌شد. طی مدت بسیار کوتاهی این آیین به کل ایران سرایت کرد. لذا امروز ما با چند آیین اربعینی مواجه هستیم: ۱.پیاده‌روی از نجف تا کربلا؛ ۲.پیاده‌روی از سایر شهرها به کربلا؛ ۳.پیاده‌روی‌هایی که منتهی به کربلا نیستند.
نگاهی به مناسک و آئین‌های دینی در سال‌های اخیر و مقایسه آن با گذشته آشکار می‌سازد که اولاً، بر تعداد آنها افزوده شده؛ ثانیاً، شیوه برگزاری برخی از آنان تغییر کرده؛ و ثالثاً، ابعاد برگزاری برخی آیین‌ها بسیار گسترش پیدا کرده است.
شیوع کرونا باعث شد که سال گذشته شبیه‌سازی پیاده‌روی اربعین از گلزار شهدا تا روستای کنار زیارت در گراش هم برگزار شود و قرار بر این نبود که این مراسم هر سال تکرار شود. تا قبل از آن، ما این برنامه را به صورت دسته‌های عزاداری و پیاده‌روی در سطح شهر انجام می‌دادیم، اما با وجود باشکوه برگزار شدن پیاده‌روی اربعین در کربلا، و کم شدن بیماری کرونا، برخی از دوستان همچنان اصرار به تکرار برگزاری «مراسم جاماندگان اربعین» تا کنار زیارت در گراش را دارند. با توجه به تاکید مقام معظم رهبری برای حضور و تجمع حداکثری در مراسم مذهبی و ملی (به جز زمان شیوع بیماری) سعی بر این است که مراسمی همچون مراسم اربعین یکپارچه و متحد برگزار شود. لیکن برگزارکنندگان این مراسم با این کار و با برگزاری دو مراسم در یک زمان باعث شده‌اند جمعیت تقسیم شده و دودستگی ایجاد شود. همچنان که برای روز تاسوعا هر چقدر سعی شد مراسم را متحد و یکپارچه برگزار کنیم، نشد که نشد.
از مراجع برای شرکت در مراسم جاماندگان اربعین کسب تکلیف کنید
با تماس تلفنی که با دفاتر مراجع آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی و آیت‌الله العظمی نوری همدانی در خصوص پیاده‌روی در شهرهای مختلف داشتم، هیچ کدام از مراجع نظر مثبتی برای برگزاری این نوع مراسم نداشتند و مومنین و مومنات بهتر است از مرجع خود برای این موضوع کسب تکلیف نمایند.
برخی از دوستان نیز برای اثبات ادعای خود به یک استفتا منتشر شده در یکی از سایت‌ها اشاره می کنند. این سوال این است؛ آیا پیاده‌روی به حرم دیگر ائمه معصومین علیهم السلام یا امامزادگان در روز اربعین به صورت نمادین، مشروع و جایز است؟ اقدام به استفتا از مراجع تقلید کرده بودند و این جواب را گرفته‌اند: «روایت خاصی نداریم، ولی به عنوان یک حرکت نمادین مانعی ندارد، مخصوصا اگر موجب تعظیم شعائر اسلامی (بزرگداشت ارزش‌های اسلامی) شود.»
اما نکته‌‌ای که باید به آن توجه کرد این است که آیا ما حرم ائمه معصومین علیهم السلام یا امامزاده‌ای در گراش داریم که به سوی آن پیاده‌روی کنیم؟ و نکته دوم این که در شروع پاسخ به این سوال آمده است که «روایت خاصی نداریم»، یعنی هیچ جای دین در مورد این مراسم صحبت نشده است. پس چه لزومی به برگزاری آن است؟ در حالی که ما در طول این سال‌ها شب و روز اربعین به صورت سنتی مراسم عزاداری برگزار می‌کردیم و از این طریق آیین اربعین را زنده نگه می‌داشتیم، بدون این که شاخ و برگ بیشتری به آیین‌های مذهبی اضافه کنیم.
پیاده‌روی اربعین حسینی در تاریخ شیعه سابقه طولانی دارد اما با سقوط دولت صدام و گشوده شدن مسیر کربلا، این حرکت جلوه ویژه‌ای به خود گرفته و هر سال با شکوه بیشتری برگزار می‌شود. استقبال خودجوش و گسترده مردم ایران از پیاده‌روی اربعین، در برخی از شهرهای ایران، عده‌ای را بر آن داشت تا این حرکت را در داخل کشور شبیه‌سازی کنند.
همزمان با انتشار خبرهایی مبنی بر انجام پیاده‌روی از حرم حضرت معصومه سلام الله علیها تا مسجد جمکران و برخی دیگر نقاط کشور، در بین روحانیون قم سخنانی درباره اعتراض جمعی از مراجع عظام تقلید از جمله حضرت آیت‌الله العظمی وحید و حضرت آیت‌الله العظمی صافی در بین طلبه‌ها شنیده شد و سپس سایر روحانیون و علماء به اظهار نظر در این باره پرداختند.
شفقنا در گفتگو با تعدادی از علماء و مدرسان حوزه علمیه قم، نظر آنها را درباره شبیه‌سازی پیاده‌روی اربعین حسینی جویا شده است.
«شبیه‌سازی درست نیست»
سید سعید موسوی از محققان حوزه علمیه قم با عبارت «به نظر من این حرکت‌ها درست نیست» مخالفت خود را با شبیه‌سازی حرکت پیاده‌روی اربعین در شهرهای دیگر بیان می‌کند. این محقق حوزه تاکید کرد: «مراسم سوگواری به شکل دسته‌جات سنتی به طرف امامزادگان و حرم حضرت معصومه علیها السلام به شکل سابق مطلوب است.» حجت الاسلام و المسلمین موسوی در ادامه سخنانش به انتقاد برخی از مراجع تقلید از شبیه‌سازی پیاده‌روی اربعین در برخی از شهرهای دیگر اشاره کرد و گفت: «تبعیت از نظر بزرگان و مراجع در این باره ضروری است. الان نگاه دنیا به روی پیاده‌روی عظیم اربعین کربلای حسینی است و اگر ما بخواهیم این حرکت را شبیه‌سازی کنیم باعث وهن این حماسه مردمی می‌شویم. بهتر است بگذاریم این حرکت مختص کربلا بماند.»
به نظر مراجع عمل شود
حجت الاسلام و المسلمین حسن‌علی خزائلی ۱۷ سال است که در حوزه علمیه قم دروس خارج فقه و اصول را تدریس می‌کند. او انتقاد مراجع معظم تقلید از شبیه‌سازی پیاده‌روی اربعین در سایر شهرها را، «بجا» دانست و از مسئولان برگزاری این گونه مراسم‌ها خواست تا به نظر مراجع احترام بگذارند.
این استاد سطح خارج حوزه علمیه قم گفت: «اصل شبیه‌سازی مشکلی ندارد مثل شبیه‌سازی حرکت ورود کاروان حضرت معصومه سلام الله علیها به شهر قم، این گونه حرکت‌ها خوب است ولی شبیه‌سازی پیاده‌روی اربعین حسینی در شرایط کنونی لزومی ندارد، چنان که برخی از مراجع شاخص فعلی مانند حضرت آیت‌الله العظمی وحید و آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی هم نسبت به این قضیه مخالفت داشته‌اند. مراجع می‌خواهند آن قداست و حساسیت و اهمیت و ارزشی که نسبت به این حرکت در کربلا وجود دارد از بین نرود.»
حجت الاسلام خزائلی توضیح داد: «همان‌طور که حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی در سال گذشته نسبت به برپایی دهه‌های پیاپی عزاداری تذکر دادند و گفتند این دهه درست کردن‌ها باعث از بین رفتن اهمیت ایام عزاداری در جامعه می‌شود، شبیه‌سازی حرکت پیاده‌روی کربلا هم سبب کم اهمیت شدن رفتن به کربلا و شرکت در آن حرکت تاثیرگذار می شود.»
نگرانی از آینده شبیه‌سازی
«شبیه‌سازی حرکت پیاده‌روی اربعین حسینی باعث تضعیف آن حرکت اصلی می شود.» این سخن حجت الاسلام و المسلمین سید باقر موسوی اصفهانی است. این استاد حوزه علمیه قم هم اینک در مدرس آیت الله العظمی شیخ جواد تبریزی دروس خارج را تدریس می‌کند. او آینده شبیه‌سازی حرکت پیاده‌روی اربعین را این گونه توصیف کرد: «ممکن است به مرور زمان یک عده بگویند این حرکت هم مثل همان پیاده‌روی کربلاست و بعد یک چند نفری هم خواب ببینند و بگویند ما درخواب دیدیم این پیاده‌روی، همان پیاده‌روی کربلاست. شبیه‌سازی پیاده‌روی کربلا به مرور زمان آن حرکت اصلی را تحت الشعاع قرار می‌دهد.» این استاد حوزه علمیه قم به سخنان آیت الله العظمی وحید اشاره کرد و گفت: «آیت الله العظمی وحید گفته‌اند دسته‌های عزا در حرم جمع شوند نه اینکه طوری برنامه‌ریزی شود که مردم از کنار حرم رد شود و به جای دیگر بروند.»
ممکن است پیاده‌روی «جاماندگان اربعین» به یک بدعت بزرگ تبدیل شود؟
امام جمعه و نماینده ولی فقیه در استان یزد پانزدهم شهریورماه امسال با تاکید بر این که نباید جایگزین برای پیاده‌روی اربعین ایجاد کنیم، گفته است: «مراسمی تحت عنوان پیاده‌روی جاماندگان اربعین هیچ توجیهی ندارد و ممکن است به یک بدعت بزرگ در برابر اربعین تبدیل شود.»
وی گفت: «یکی از موضوعاتی که پس از اربعین مشاهده می‌کنیم اقدامی به نام راهپیمایی بازماندگان اربعین است که نه تنها هیچ دلیلی برای انجام آن وجود ندارد بلکه در آینده ممکن است به یک بدعت بزرگ در برابر اربعین تبدیل شود.» امام جمعه یزد خاطرنشان کرد: «به جای اینکه چنین کار بدون دلیل و توجیهی انجام دهیم، می‌توان یک دسته عزاداری برای حضرت امام حسین علیه السلام ایجاد کنیم تا سو‌استفاده‌گران نتوانند در آن بدعت‌گذاری کنند.»
ناصری یزدی تصریح دارد: «در طول تاریخ هم برخی مراسم‌های مشابه این موضوع به وجود آمد که پس از آن با بدعت‌های مختلف، مشکلاتی در مسیر ایجاد شد و حتی به اقدامی در مخالف حرکات دینی تبدیل شد.»
در شیعه نیز به طور خاص عزاداری برای اباعبدﷲ الحسین علیه السلام به عنوان مصداق شعائر شناسایی شده است. ملاک و مناط تشخیص بدعت از شعائر چیست؟ برخی متدینین که نگاه جامعه شناسانه دارند نیز معتقدند در این مسائل نباید سختگیری کرد و باید میدانی برای نوآوری‌های عامه فراهم کرد و تا جایی که مشتمل بر عمل حرامی نباشد، باید آنان را آزاد گذاشت.
یکی از این تعاریف، تعریفی است که مرحوم علامه مجلسی در مرآه العقول نقل کرده‌اند. مطابق با فرمایش ایشان «بدعت در معنای شرعی آن چیزی است که بعد از پیامبر صل الله علیه و آل و سلم حادث شود و درباره آن نص به خصوصی صادر نشده باشد و داخل در بعضی عمومات نیز نباشد یا به طور خاص یا عام از آن عمل نهی شده باشد». ایشان در ادامه این تعریف را گسترش می دهند و بیان می‌کنند «و اگر یک عمل به صورت کلی وارد شده باشد اما انجام آن به صورت به خصوصی قصد شود نیز بدعت است». معمولا این عبارت دوم ایشان نقل نمی‌شود. ایشان خصوصیت دادن به امری که مطلوبیت عمومی دارد را از مصادیق بدعت می‌دانند. اگر یک توصیه کلی نسبت به شعائری وجود داشته باشد اما برای آن شیوه خاصی تعیین شود، این عمل طبق این تعریف بدعت محسوب می‌شود.
