هفت‌برکه – مینا جباری و صادق نوروزی*: شروع واکسیناسیون کرونا در کشورمان و سایر نقاط جهان، امید بازگشت به زندگی عادی را پس از یک سال و چند ماه زنده کرد، زیرا واکسیناسیون عمومی و ایمنی جمعی اتفاقی است که می‌تواند بر تمام اقشار و اصناف جامعه تاثیر‌گذار باشد. بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها، عادی شدن روند بازار و بهبود وضعیت کسبه و مغازه‌داران، بهبود وضعیت کادر درمان و شبکه بهداشت و درمان کشور، تنها نمونه‌هایی از اتفاقات خوبی است که می‌تواند در پی کنترل شدن ویروس کرونا و واکسیناسیون عمومی به وجود بیاید.
اما در این میان، خبر‌هایی مبنی بر عدم اقبال جامعه به فرآیند واکسیناسیون به گوش می‌رسد که می‌تواند قابل تامل باشد. بر ما واضح است که در این فرایند نباید هیچگونه اجباری وجود داشته باشد و افراد بر مبنای دلایل و عقاید خود می‌توانند برای سلامتی خود تصمیم بگیرند، اما باید یادآوری کنیم که در این پاندمی، ما در مقابل سلامتی دیگران نیز مسئولیم. همچنین نیک می‌دانیم که در تصمیم‌گیری افراد، اخبار کذب، شایعات و خرافات نیز می‌تواند تاثیر‌گذار باشد و گسترش این افکار و شایعات در نهایت می‌تواند به ادامه یافتن این دوران و پرداخت بهای سنگین توسط تمامی اقشار جامعه و به خصوص کادر درمان منجر شود؛ آن هم در زمانی که وزارت بهداشت تاییدیه‌ها و سخت‌گیری لازم را در مورد ورود واکسن‌ها دارد.
در نهایت، عدمِ استقبال گروه سنی هشتاد سال از واکسن در گراش، ما را بر آن داشت تا نکاتی را در این مقاله یادآوری کنیم تا شاید بتوانیم اندکی از ابهامات و سوالات موجود در مورد واکسن کرونا را پاسخ دهیم.
کدام بیماری‌ها و پاندمی‌ها در سطح ایران و جهان به وسیله واکسیناسیون عمومی کنترل و ریشه‌کن شده‌اند؟
آبله اولین واکسن موفقی بود که توسط ادوارد جنر ساخته شد. آبله از کشنده‌ترین بیماری‌ها برای انسان است که البته در سراسر جهان ریشه‌کن شده است و این دستاوردی بزرگ محسوب می‌شود. در واقع با تلاش‌های سازمان جهانی بهداشت و تداوم برنامه‌های این سازمان در خصوص نابودی آبله در تمام کشور‌ها، سرانجام در سال ۱۹۷۸ این بیماری در ایران و جهان ریشه‌کن شد.
فلج اطفال یک ویروس بسیار عفونی است که ممکن است به فلج دائمی منجر شود. به لطف واکسن آن، تعداد موارد ابتلا به این بیماری در جهان کاهش یافته و در سال ۲۰۱۸ تنها ۳۳ مورد ابتلا به این بیماری گزارش شده است. خوشبختانه از سال ۱۳۷۴، فلج اطفال در ایران ریشه‌کن شده است.
سرخک، بیماری بسیار مسری است که عوارض شدیدی را می‌تواند به همراه داشته باشد. پیش از دسترسی به واکسن MMR (سرخک، سرخچه، اوریون) سالانه ۳ تا ۴ میلیون نفر به این بیماری مبتلا می‌شدند.
از ابتلا به سه بیماری کزاز، دیفتری و سیاه‌سرفه می‌توان با وسیله واکسن Tdap جلوگیری کرد. این بیماری‌ها نیز می‌توانند کشنده باشند، اما پس از دسترسی به واکسن، تعداد مرگ‌ومیر به شدت کاهش یافت.
تصمیم‌گیری هر فرد برای تزریق یا عدم تزریق واکسن چه تاثیری بر سلامت عمومی جامعه می‌گذارد؟
باکتری‌ها و ویروس‌ها می‌توانند به سرعت در جامعه منتقل شوند و بسیاری از افراد را درگیر بیماری کنند. واضح است که اگر تعداد افراد زیادی بیمار شوند، شیوع بیماری بیشتر می‌شود و عامل بیماری‌زا سریعتر به دیگران منتقل می‌شود؛ اما هنگامی که تعداد قابل توجهی از افراد جامعه واکسینه شوند، میکروب‌ها نمی‌توانند به راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل شوند و در کل جامعه، احتمال ابتلا به بیماری کاهش می‌یابد. این بدان معناست که با واکسینه شدن تعداد زیادی از افراد، حتی کسانی که بنا به دلایل مختلف پزشکی قادر به استفاده از واکسن نیستند نیز در امان خواهند بود و در واقع جامعه به یک ایمنی جمعی دست خواهد یافت. در نهایت، بیماری نادر می‌شود و گاهی کاملا از بین می‌رود. پس برای رسیدن به این هدف، لازم است درصد زیادی از جامعه واکسینه شوند تا انتشار ویروس مهار شود و از آنجا که هر کدام از ما در مقابل سلامتی خود و دیگران مسئولیم، اهمیت این موضوع به خوبی مشخص می‌شود.
آیا واکسن‌های کرونا چون سریع ساخته شده‌اند ایمن هستند؟ چه سازمان‌هایی بر تولید و توزیع آن‌ها نظارت دارند؟
واکسن‌های مجاز، ایمن و موثر شناخته شده‌اند و اگرچه فرآیند ساخت آن‌ها نسبت به سایر واکسن‌ها سریعتر بوده است، اما تمام استاندارد‌های ایمنی را رعایت کرده‌اند و هیچ مرحله‌ای رد نشده است. مدت زمانی که برای آزمایش‌های بالینی و بررسی ایمنی آن‌ها صرف شده همانند دیگر واکسن‌ها بوده است. واکسن‌هایی که از سایر کشور‌ها وارد ایران می‌شوند، ایمنی آن‌ها به تایید سازمان جهانی بهداشت رسیده و در داخل کشور نیز توسط سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت تایید می‌شوند. درواقع تا زمانی که ایمنی یک نوع واکسن به اثبات نرسد، اجازه‌ی استفاده برای عموم مردم را ندارد.
واکسن‌هایی که در داخل کشور تولید می‌شوند نیز مانند سایر واکسن‌ها همین مراحل را طی می‌کنند و به تایید سازمان غذا و دارو و همچنین سازمان جهانی بهداشت می‌رسند. نظارت بر ایمنی و اثربخشی واکسن‌ها پس از توزیع عمومی نیز همچنان ادامه می‌یابد.
چه اطلاعاتی از واکسن‌های ایرانی در دسترس است و در چه مرحله‌ای قرار دارند؟
واکسن برکت حاوی ویروس ضعیف یا کشته شده است که قدیمی‌ترین راه تولید واکسن محسوب می‌شود و پلتفرم مشابه واکسن‌های سینوفارم و سینوواک را دارد.
در ساخت واکسن رازی، از پروتئین نوترکیب استفاده شده است که شامل دو دوز تزریقی و یک دوز استنشاقی است. این واکسن مقابل جهش‌ها کارایی دارد و امن است و چون از پروتئین نوترکیب استفاده شده، حجم تزریق آن کم است.
در واکسن پاستور، از وکتور ویروسی (آدنو ویروس) استفاده شده است. این واکسن محصول کشور ایران و کوبا است و پلتفرم آن مشابه واکسن‌های جانسون اند جانسون، آکسفورد-آسترازنکا و اسپوتنیک وی است.
پیشرفت واکسن‌های ایرانی در راه رسیدن به تولید انبوه را می‌توانید در تصویر زیر مشاهده کنید.
عوارض جانبی واکسن‌های کرونا چیست؟
واکسن‌های کرونا نیز مانند سایر واکسن‌ها می‌توانند عوارضی چون درد عضلانی، سردرد و تب را به همراه داشته باشند، اما عوارضی چون واکنش‌های آلرژیکی شدید (به علت مواد موجود در واکسن) اگرچه نادر است، با این حال ممکن است رخ دهد. افرادی که سابقه‌ی آلرژی دارند (از حساسیت به مواد غذایی گرفته تا شوک آنافیلاکسی)، پس از تزریق واکسن باید مدت زمان بیشتری تحت نظر باشند، اگرچه توصیه بر این است که افرادی که مستعد واکنش‌های آلرژیکی شدید هستند، واکسن را دریافت نکنند.
آیا عوارض جانبی پس از تزریق دوز دوم از واکسن، شدیدتر است؟
به نظر می‌رسد برای واکسن‌هایی که بر پایه‌ی Mrna ساخته شده‌اند، عوارض جانبی بعد از دوز دوم شدیدتر است. برای واکسن آسترازنکا، این عوارض جانبی شدیدتر پس از دریافت دوز اول مشاهده شده است.
آیا کسانی که قبلا به کرونا مبتلا شده‌اند، نیازی به واکسیناسیون دارند؟
اگر پیش از این به کرونا مبتلا شده‌اید، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد همچنان می‌توانید از مزایای واکسن بهره‌مند شوید. مصونیتی که شخص از ابتلا به عامل بیماری‌زا به دست می‌آورد، مصونیت طبیعی نامیده می‌شود و از فردی به فردی دیگر متفاوت است. برخی شواهد اولیه نشان می‌دهد که ایمنی طبیعی ممکن است طولانی نباشد.
آیا امکان ابتلا به ویروس کرونا توسط واکسیناسیون وجود دارد؟
برای ایجاد بیماری‌های ویروسی، یک ویروس زنده باید بتواند به اندازه‌ی کافی ویروس‌های جدیدی را در بدن ایجاد کند. هیچ یک از واکسن‌های مجاز مربوط به کرونا، حاوی ویروس زنده نیستند. علائم خفیفی که پس از واکسیناسیون ایجاد می‌شوند واکنش طبیعی بدن است و پس از یک یا دو روز متوقف می‌شوند.
اگر فاصله دو دوز واکسن بیشتر از زمان اعلام شده باشد، چه مشکلی ممکن است ایجاد شود؟
برای اکثر واکسن‌ها زمان بهینه بین دو دوز، ۲۸ روز و برای واکسن فایزر ۲۱ روز است؛ ولی بر اساس شواهد، تزریق دوز دوم تا ۶ هفته (۴۲ روز) بعد از دوز اول، ایمنی خوبی ایجاد می‌کند. در مورد فاصله زمانی بیشتر، شواهد کافی در دسترس نیست.
آیا امکان دارد دوز اول واکسن از یک برند و دوز دوم از برندی دیگر استفاده شود؟
بر اساس توصیه CDC، واکسن‌ها قابل جایگزینی نیستند و باید دوز دوم نیز از همان مدل واکسن تزریق شود. در صورتی که واکسن اولیه در دسترس نیست باید از واکسنی که تکنولوژی مشابه واکسن اولیه داشته باشد استفاده کنیم.
با وجود استفاده از واکسن، آیا همچنان می‌توانیم ناقل ویروس باشیم؟
افراد واکسینه شده، خطر انتقال کمتری دارند. علاوه بر این، به نظر می‌رسد افرادی که پس از دریافت واکسن به این ویروس آلوده می‌شوند (حتی پس از یک بار مصرف)، بار ویروسی بسیار کمتری دارند. یک مطالعه‌ی اخیر در بریتانیا نشان می‌دهد افرادی که پس از دریافت اولین دوز واکسن به این ویروس آلوده می‌شوند، نسبت به کسانی که واکسینه نشده‌اند، ویروس را به تعداد افراد کمتری منتقل می‌کنند (انتقال در خانه حدود ۵۰ درصد کاهش می‌یابد). احتمال انتقال پس از تزریق هر دو دوز به میزان بیشتری می‌تواند کاهش یابد، اما کاهش به معنای رفع کامل خطر نیست؛ بنابراین افراد واکسینه شده باید اقدامات پیشگیرانه را همچنان مدنظر داشته باشند؛ تا زمانی که درصد بالایی از جمعیت واکسینه شوند.
آیا واکسن‌ها موجب لخته شدن خون می‌شوند؟
دو واکسن جانسون اند جانسون و آسترازنکا با اختلالات بسیار نادری مربوط به لختگی خون همراه بوده‌اند. علاوه بر لخته شدن خون در مغز (که به آن CVST گفته می‌شود)، بیماران سطح پلاکت پایینی نیز داشته‌اند که آن‌ها را مستعد خونریزی غیرطبیعی می‌کند. در هر دو مورد، خطر ناچیز است و مزایای واکسن بیشتر از خطرات آن است. سازمان جهانی بهداشت هیچ مورد مشابهی را در افرادی که واکسن مدرنا یا فایزر دریافت کرده‌اند پیدا نکرده است. میلیون‌ها نفر در ده‌ها کشور واکسن آسترازنکا را دریافت کرده‌اند که با گزارش‌ها کمی از اثرات بیماری همراه بوده است.
آیا واکسیناسیون در سالمندان موثر است؟
تمام شواهد و مدارکی که تاکنون وجود دارد، نشان از موثر بودن واکسن‌های کرونا در سالمندان است و واکسن در این افراد تقریبا مشابه افراد جوان عمل می‌کند. با توزیع واکسن‌ها، سازندگان واکسن و CDC نظارت بر اثربخشی واکسن در افراد ۶۵ سال و بالاتر را ادامه می‌دهند. البته ممکن است همانگونه که واکسن آنفولانزای خاصی برای سالمندان ایجاد شد تا پاسخ ایمنی قوی‌تری را به وجود آورد، برای این ویروس نیز در آینده، ساخت چنین واکسنی مدنظر قرار گیرد.
چرا کودکان در برنامه واکسیناسیون اعلام شده در ایران و سایر کشور‌ها قرار ندارند؟
هیچکدام از واکسن‌ها (به جز فایزر) برای افراد محدوده سنی زیر ۱۸ سال تاییدیه استفاده را ندارند؛ اما فایزر در روز‌های اخیر برای سنین ۱۲ تا ۱۵ سال نیز از FDA مجوز گرفته است. تحقیقات برای سایر واکسن‌ها بر روی این گروه سنی همچنان ادامه دارد.
آیا استفاده از واکسن در زنان باردار و شیرده ایمن است؟
این واکسن‌ها در زنان باردار و شیرده آزمایش نشده است و از این افراد خواسته شده در صورت تمایل به انجام واکسیناسیون، با متخصص زنان و زایمان مشورت کنند. با این وجود، متخصصان می‌گویند عوارضی که ممکن است در پی ابتلا به ویروس کرونا در زنان باردار ایجاد شود، بسیار بیشتر از خطرات احتمالی واکسیناسیون است.
در مورد تاثیر واکسن آکسفورد-آسترازنکا در دوران بارداری همچنان اطلاعات کافی در دسترس نمی‌باشد ولی در دوران شیردهی منعی ندارد و در موارد اضطراری قابل استفاده است.استفاده از واکسن کواکسین در دوران بارداری و شیردهی توصیه نشده است. واکسن اسپوتنیک وی در دوران بارداری و شیردهی، تزریق آن ممنوع است. واکسن سینوفارم در برخی کشور‌ها، مانند مرجع سلامت دبی، در دوران شیردهی در مادرانی که سن شیرخوار بیشتر از ۶ ماه می‌باشد، مجاز است. مصرف اضطراری واکسن فایزر-بیونتک، مدرنا و جانسون اند جانسون در مادرانی که مواجهه‌ی بالا با مبتلایان به کووید ۱۹ دارند (مانند کارکنان نظام سلامت) بلامانع است. در مورد واکسن سینوواک، هنوز اطلاعات دقیقی در در این دوران جمع‌آوری نشده است ولی جهت تحقیق این امر در آینده‌ای نزدیک، برنامه‌ریزی شده است.
آیا واکسن‌های کرونا باعث ایجاد ناباروری در زنان می‌شوند؟
اطلاعات نادرستی که در شبکه‌های اجتماعی موجود است، حاکی از آن است که این واکسن‌ها بدن را برای حمله به پروتئین Syncitin-۱ که پروتئینی در جفت است و می‌تواند منجر به ناباروری در زنان شود آماده می‌کنند. تخریب این پروتئین موجب ناباروری یا سقط جنین می‌شود. اما این ادعا که واکسن‌های کرونا حاوی این پروتئین هستند و یا باعث فعال‌سازی آنتی‌بادی علیه آن می‌شوند، کاملا اشتباه است.
آیا واکسن‌ها بر روی جهش‌های جدیدی از ویروس که در دنیا ایجاد شده نیز موثرند؟
نگرانی موجود در مورد ابتلا به انواع ویروس‌های جهش یافته، در وهله‌ی اول متوجه افرادی است که واکسینه نشده‌اند؛ اما برای افراد واکسینه شده شرایط امیدوار‌کننده‌تری وجود دارد. درست است که واکسن‌ها، در مقایسه با انواع مختلف، میزان موفقیت متفاوتی دارند، اما این باور که در برابر ویروس‌های جهش یافته ناکارآمد هستند اشتباه است. در حقیقت، واکسن‌های موجود نه تنها در جلوگیری از عفونت، بلکه از همه مهم‌تر، در جلوگیری از بیماری‌های جدی و بستری شدن در بیمارستان حتی با انتشار انواع جدید در سراسر جهان، تاکنون بسیار خوب عمل کرده‌اند.
* مینا جباری دانشجوی داروسازی؛ و محمدصادق نوروزی دبیر و مشاور است.
