هفت‌برکه – گریشنا: «درس رسانه» عنوان ستون جدیدی در گریشنا است که در آن مباحث کوتاهی درباره‌ی سواد رسانه‌ای مطرح می‌شود. نویسنده این ستون، فرزاد رجائیان، به واسطه‌ی حضور در دوره‌های کشوری فضای مجازی، مدرس دوره‌های سواد رسانه است، و به خاطر فعالیتش در عرصه دوبله و گویندگی، صدای او نیز برای علاقه‌مندان این هنرها آشناست. او در شماره اول این ستون، درباره‌ی شایعات و نحوه‌ی شناخت منابع معتبر نوشته است.
فرزاد رجاییان: شکل‌گیری و گسترش شایعه در فضای مجازی همانند عملکرد ویروس، فرآیندی سریع و غیر قابل مهار است. در چنین روزهایی که مردم با مشکلات ناشی از کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، گروهی با انگیزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی اختلالات روانی، به بسط و اشاعه‌ی شایعات در کشور می‌پردازند. در بستر اینستاگرام و واتس‌اَپ که شبکه‌های رایج ایران و بخصوص جنوب کشور به حساب می‌آیند، اوج این بداخلاقی‌ها قابل مشاهده است. شناسایی اخبار و پیام‌های جعلی آسان نیست. پژوهشی که در دانشگاه استنفورد انجام شده، نشان می‌دهد که کاربران شبکه‌های اجتماعی اغلب در تشخیص تفاوت میان محتوای جعلی و محتوای معتبر ناتوانند و ناشیانه عمل می‌کنند.
اما بهتر است با این سوال شروع کنیم: چگونه خبرهای جعلی را در شبکه‌های اجتماعی تشخیص دهیم؟ در مواجهه با اخبار رسانه‌ها و مطالب شبکه‌های اجتماعی، بررسیِ دقیقِ منابعِ مطالب، ضروری و بسیار مهم است. در قدم اول مطمئن شوید که خبر و پیام از منبع معتبر و اصلی (بدوم واسطه رسانه‌های دیگر) به دست شما می‌رسد. اگر خبر از وب‌سایتی و یا کانالی به دست شما رسیده که برایتان آشنا نیست، درباره صحت آن اطلاعات کسب کنید.
حال نکته‌ای که باید مورد توجه قرارگیرد این است که برخی از منابع به اصطلاح «منبع‌نما» هستند. در تعریف کلی، به مواردی که منبع تلقی می‌شوند اما در حقیقت منبع معتبری نیستند، «منبع‌نما» گفته می‌شود. در این یادداشت، به سه نمونه از منبع‌نماها اشاره می‌شود که به ما کمک می‌کنند تا بتوانیم تفاوت میان محتوای جعلی و محتوای معتبر را بهتر تشخیص دهیم:
۱. منبع دروغین: در بسیاری از موارد، ارجاع به صورت کاملا غیر واقعی اما با نام و نشان یک مرکز معتبر یا ساختگی نقل می‌شود؛ مثلا گفته می‌شود: «به نقل از پلیس فتا، طبق اطلاعیه فلان وزارتخانه و یا خبرگزاری فلان اعلام کرد». در صورتی که نه پلیس فتا پیامی داشته و نه وزارتخانه مذکور در این زمینه پیامی داده است.
۲. منبع غیر واقعی: ذکر نام شخص یا برای مثال فلان دکتر در ابتدای یک پیام، نخست می‌تواند حس اعتماد و اعتبار خبری را برای مخاطب ایجاد کند اما واقعیت آن است که چنین فردی وجود خارجی ندارد. در چنین مواقعی، پیش از پذیرش و انتشار مطالب، باید بررسی کنیم آیا فردی که در مطلب ذکر شده وجود خارجی دارد یا ندارد تا صحت مطلب مشخص شود.
۳. منبع مبهم: به عباراتی گفته می‌شود که خبر را از فرد یا منبع دقیقی نقل نمی‌کند، بلکه به عباراتی مانند «دانشمندان کشف کرده‌اند»، «بر اساس آخرین آزمایش‌ها» و یا «طبق دستاوردهای اخیر پزشکان» بسنده می‌کند. در ارجاعات مبهم، هیچگاه معلوم نمی‌شود کدام دانشمند، طبق کدام آزمایش و بر اساس کدام تحقیقات کدام گروه از پزشکان این نتایج به دست آمده است.
در پایان یادآوری این نکته واجب است که به راحتی هر حرفی را از رسانه‌ها نپذیریم؛ به این معنا که دیگر در برابر پیام‌های رسانه‌ای، بیننده یا خواننده‌ی منفعل نباشیم بلکه سعی کنیم روش‌های رسانه‌ها در جذب و اقناع مخاطب را بشناسیم. در مباحث بعدی به بررسی جنبه‌های دیگر سواد رسانه‌ای خواهیم پرداخت.
